Besin maddelerinin hücrelerde parçalanması sonucu oluşan artık maddelerin (su, karbondioksit, amonyak, üre, ürik asit, madensel tuzlar ) dışarı atılması olayına boşaltım, bu olayı gerçekleştiren sisteme de boşaltım sistemi denir.
Vücuda dışarıdan alınarak kana karışan zararlı maddeler ile vücudun ihtiyacından fazla alınan yararlı maddeler boşaltım sırasında dışarıya atılır. O halde, boşaltımın amacı, zararlı ve artık maddelerin vücuttan dışarıya atılmasını sağlamak, hücrelerin yaşamsal ortamını ve vücudun iç basıncını ve iyon durumunu dengede tutmaktır.
İnsanda boşaltım sistemini oluşturan organlar:
1. Böbrekler
2. (Böbreklere bağlı olarak çalışan ) idrar kanalı (üreter)
3. ( Böbreklere bağlı olarak çalışan ) idrar torbası.
4. Ayrıca, akciğerler, karaciğer ve deri, boşaltıma yardımcı organlardır.
NOT: Kalın bağırsaklarımız boşaltım sistemi organı değildir, sindirim sistemi organıdır!!!
BÖBREKLER, İDRAR KANALLARI, İDRAR TORBASI
BÖBREKLERİN YAPISI VE ÇALIŞMASI
Böbreklerimiz iki tane olup, her biri fasulye tanesi şeklinde, koyu kırmızı renkli organlardır. Böbreklerimiz, karın boşluğunun arka tarafında, bel hizasında, omurganın iki yanında yer alır. Böbreklerin üst kısımlarında hormon salgılayan böbrek üstü bezleri bulunur. Ayrıca böbreklerin etrafı yağ tabakasıyla kaplıdır. Bu tabaka, böbrekleri çeşitli sebeplerle olabilecek zedelenmelerden korur.
Böbreklerin birbirine bakan kısımları çukur olup, bu kısımlara göbek denir. Aorttan ayrılarak, süzülecek kanı böbreğe getiren böbrek atardamarı göbeğe girer; böbrekten kan götüren böbrek toplardamarı ve idrar kanalı göbekten çıkar.
Böbrek atardamarı……….... Oksijeni bol, taşıdığı kanda zehirli atıklar fazla.
Böbrek toplardamarı……….Karbondioksiti bol, taşıdığı kan zararlı maddelerden arındırılmış
Bir böbrekten boyuna kesit alındığında şu kısımlar görülür:
1- Zar: Böbreğin en dışında yer alan saydam, ince ve dayanıklı bir yapıdır.
2-Kabuk Bölgesi (Korteks): Zar kılıfın hemen altında yer alan, toplu iğne başı görünümündeki kırmızı renkli taneciklerden oluşmuş kısımdır. Bu taneciklere malpighi tanecikleri (nefron) denir. Nefronlar, kanın süzülmesi görevini yapan birimlerdir. Her böbreğimizde yaklaşık 1 milyon kadar nefron vardır.
Bir nefronun yapısı üç kısımdan oluşur:
I- Glomerül: Kılcal damarların oluşturduğu yumaktır.
II-Bowman Kapsülü: Kılcal damar yumağının ( glomerül’ün ) çevresini saran zarsı yapıdır.
III- Boşaltım Kanalcıkları: Bowman kapsülünün devamıdır. Kanalcıklar kıvrımlı olup, yer yer ‘U’ görünümü alırlar.(U kısım kabuk bölgesinde değildir, öz bölgesine sarkmıştır.) Boşaltım kanalcıkları, böbreğin ortasına açılan toplama kanallarına uzanırlar.
3- Öz (Medulla) Bölgesi: Öz bölgesinde taban kısmı kabuk bölgesine, tepe kısmı havuzcuğa bakan, piramit şeklinde yapılar vardır. Bunlara malpighi piramitleri denir. Bu piramitler idrar toplama kanallarından oluşur. Ayrıca boşaltım kanalcıklarının U kısmı da öz bölgesindedir.
Öz bölgesi süzülen sıvıdaki faydalı maddelerin geri emildiği yerdir.
4- Havuzcuk (Pelvis )Bölgesi: En içte yer alır, sağlam bağ dokudan yapılmıştır. İdrar toplama kanalları havuzcuğa açılır. Oluşan idrar, havuzcukta toplanır ve idrar kanalı aracılığıyla idrar kesesine iletilir.
Böbreğin Çalışması ve İdrar Oluşumu
- Böbrek Atardamarı, böbrekte süzülecek kanı getirir. Bu nedenle böbrek atardamarının getirdiği kan, üre, ürik asit, atık maddeler gibi zararlı maddeler ile oksijen bakımından zengindir. Bu kan, kabuk bölgesindeki nefronlar tarafından süzülür.
- Nefronların glomerüllerine gelen kan, basıncın etkisiyle, bowman kapsülüne geçer. Kandaki su, madensel tuzlar, glikoz, üre, ürik asidin, bowman kapsülüne geçmesine süzülme denir. Süzüntü sıvısı, bowman kapsülünden, boşaltım kanalcığı yoluyla toplama kanalına gelinceye kadar değişir.
Süzüntü sıvısındaki suyun çok büyük bir bölümü, glikoz gibi besin maddeleri ve bazı madensel tuzlar, öz bölgesindeki toplama kanalcıkları kılcalları tarafından emilerek tekrar kana geçer. Bu olaya geri emilimdenir. Böylece yararlı maddelerin vücuttan atılması önlenmiş olur. Bu olay sırasında çok enerji harcanır.
- Toplama kanallarından, böbreğin ortasındaki havuzcuğa akan sıvı ise idrarı oluşturur. İdrarın içeriği; su, mineraller, üre, ürik asit ve vitaminlerden oluşur. Sağlıklı insanın idrarında glikoz bulunmaz. Glikoz bulunması şeker hastalığının habercisidir.
- Böbreklerin havuzcuklarında toplanan idrar, iki idrar kanalı ile böbrekten çıkar.
- Böbrek Toplardamarı, böbreklerde süzülmüş kanı götürür. Böbrek toplardamarında boşaltım maddelerinin (azotlu bileşiklerin) oranı çok düşüktür. Ancak karbondioksit miktarı fazladır. Böbreklerden çıkan toplardamar, alt ana toplardamara katılır. ( hatırlayın; küçük dolaşım ve kandaki karbondioksitin akciğerlerde temizlenmesi.)
İdrar Kanalı ( Üreter ): Böbreklerden süzülen idrarı, idrar kesesine taşır.
İdrar Kesesi: İdrarın, dışarıya atılıncaya kadar depolandığı yerdir. İstemli kasılıp gevşeyebilen, kuvvetli kaslardan yapılmıştır. Yaklaşık 450 ml idrar depolayabilir.
İdrar kesesinde depolanan idrar, kesenin ucundaki idrar yolundan ( üretra ) dışarı atılır.
İdrarın oluşmasını ve vücuttan atılmasını daha basit şekilde özetlersek:
1. Kan, böbrek atardamarları yoluyla böbreklere gelir ve nefronlarda süzülür.
2. Kan içindeki yararlı maddeler, süzülme sırasında nefronlarda emilir ( geri emilim ) ve tekrar kana geçer.
3. Süzülerek temizlenen bu kan, böbrek toplardamarı ile böbreklerden çıkar.
4. Süzülmeden sonra kalan tuzun ve suyun fazlası ile üre idrarı oluşturur.
5. Oluşan idrar, üreterde ve idrar kesesinde toplanır.
6. İdrar üretra ile vücuttan dışarı atılır.
Böbreklerin Görevleri:
1-Hücrelerde oluşan zararlı ve atık maddeleri ( tuz, kreatin, ürik asit gibi ) taşıyan kanı süzmek ve bu maddelerin dışarı atılmasını sağlamak.
2-Vücuttaki fazla suyun dışarı atmasını gerçekleştirmek.
3-Vücutta dengeli bir iç çevre oluşmasını sağlamak; Vücudumuza gerekli olan bazı minerallerin ( tuz, potasyum, fosfor, magnezyum vb.), suyun, glikozun ve proteinlerin dengede tutulmasını sağlamak.
4- Kan basıncını düzenlemek.
Not: A, D, E, K vitaminleri ve glikozun fazlası karaciğerde depolanırken, mineraller ve B ve C vitaminlerinin fazlası dışarı atılır.
****Ayrıca akciğerler, deri ve karaciğer de boşaltıma yardımcı olurlar.
Akciğerler; karbondioksitin dışarıya atılmasını sağlarlar.
Deri; terlemeyle tuz, su, üre ve ısının dışarı atılmasını sağlar.
Karaciğer; kandaki zehirli amonyağı, daha az zehirli olan üre ve ürik aside çevirir. (İdrardaki üre miktarı, vücuda alınan protein miktarıyla doğru orantılıdır.)
Boşaltım Sistemi Hastalıkları:
1- Nefrit: Böbreğin iltihaplanmasıdır. Genellikle bulaşıcı hastalıklar sonucu ortaya çıkar.
2-Böbrek Taşları: Kalsiyum tuzları ve azotlu bileşiklerin havuzcukta çökelmesidir.
3-Albümin: Nefronların görevini yapamaması sonucu, proteinli maddelerin idrara geçmesidir
4- Sistit: Üreme organları veya kan yoluyla gelen mikropların, idrar yollarında oluşturduğu yanmadır.
5- Üremi: Böbreklerde yeterli üre süzülememesi sonucu, kanda üre miktarının artmasıdır.
6- Böbrek Yetmezliği: Böbrek yetmezliği, böbreğin tamamen veya ? fonksiyonunu kaybetmesi ve görevini yerine getirememesi demektir. Bu durumda böbreğin görevi diyaliz makineleri tarafından yapılır. Ya da daha kalıcı çözümü böbrek naklidir. Organ nakli, canlı bir kişinin bir böbreğini (sağlıklı bir kişi tek böbrekle de yaşayabilir ) ya da yeni ölmüş ama organları hala canlı birinin böbreğini alarak yapılabilir.