DENEME
Yazarın herhangi bir konudaki görüşlerini kesin kurallara varmadan kanıtlamaya kalkmadan okuyucuyu inanmaya zorlamadan kendisiyle konuşuyormuş gibi bir hava içinde anlattığı yazı türüdür.
DENEMENİN ÖZELLİKLERİ
* Yazar kendisiyle konuşuyormuş gibi bir hava sezdirir.
* Samimi bir dil kullanılır.
* Yazar anlattıklarını kanıtlamak zorunda değildir. Bilimselden çok kişisel görüşünü açıklar okuyucusunu kendisi gibi düşündürme kaygısı yoktur.
* Yazarın kesin bir sonuca varma zorunluluğu yoktur.
* Yazar anlatımda ve konu seçiminde özgürdür.
* Makale gibi düşünsel plânla yazılır. Fakat makaleden kısa yazılardır.
* Denemelerde edebiyat sanat insanlar gelenekler hatta gülünç olaylar gibi değişik konular ele alınabilir
DENEME YAZARKEN NELERE DİKKAT EDİLMELİDİR?
• İyi bir deneme yazmanın yollarından biri belli bir konudaki düşünceleri önce bir kâğıda gelişigüzel not etmektir. Bundan sonra not edilen düşünceleri anlaşılmalarını kolaylaştıracak bir düzene sokmak gerekir.
• Bir deneme için her zaman okurun ilgisini çekecek ve denemeyi sonuna kadar okunmasını sağlayacak bir giriş cümlesi çok önemlidir. Deneme aynı ölçüde dikkat çekici bir biçimde de bitirilmelidir. Denemeyi okurken yazarla birlikte düşünsel yolculuğa çıkan okurun sonunda düş kırıklığına uğramaması deneme yazarı açısından dikkat edilmesi gereken bir noktadır.
• Öte yandan düşüncelerin paragraflara göre düzenlemesi gerekir. Öne sürülen her yeni düşünce için ayrı bir paragraf kullanılmalı ve her paragrafta bir ana düşünce işlenmelidir. Birçok deneme üç ya da daha fazla paragraftan oluşur. Denemenin paragraflara bölünmesi söylenmek istenilenin kolay ve açık bir biçimde ortaya koyulmasını sağlar.
DENEME TÜRÜNÜN TARİHÇESİ
Bu tür ilk yazıları 16. yüzyılda Fransız yazar Michel de Montaigne yazdı ve Essais (Denemeler) adıyla yayımladı. Bugün birçok ülkede ilgiyle okunan edebiyat türünün de adını koymuş oldu.
• Deneme Fransız yazar Montaigne ile başlamış olmasına karşın daha sonraki yıllarda İngiliz yazarlar tarafından geliştirilmiştir. Ünlü İngiliz denemecileri arasında Sir Francis Bacon Joseph Addison ile İrlandalı Richard Steele sayılabilir. ABD'li en ünlü deneme yazarları Ralph Waldo Emerson ile Henry David Thoreau'dur. Edgar Allan Poe şiir üstüne James Thurber de mizah türünde yazdığı denemelerle okurlarını etkilemişlerdir.
• Montaigne'den sonraki ünlü Fransız deneme yazarları arasında Theophile Gautier Anatole France ve Hippolyte Taine sayılabilir.
Batı edebiyatlarının etkisiyle Tanzimat'tan sonra girmiş ve Cumhuriyet'ten sonra gelişmiştir. Yakup Kadri Karaosmanoğlu Ahmed Haşim ve Fatih Rıfkı Atay aynı zamanda başarılı deneme yazarlarıydı. Deneme türünün en güzel örneklerini ise Nurullah Ataç verdi.
Bu türde örnekler veren öbür önemli yazarlarımız arasında ise Ahmet Hamdi Tanpınar Sabahattin Eyüboğlu Suut Kemal Yetkin Vedat Günyol Melih Cevdet Anday Onat Kutlar Mehmet Fuat Salah Birsel Nermi Uygur Fethi Naci Cemal Süreyya Füsun Altıok ve Selim İleri sayılabilir.
TÜRK EDEBİYATINDA İLK DENEME KİTAPLARI
* Ahmet Haşim'in Bize Göre (1928) Gurabahane-i Laklakan (1928);
• Ahmet Rasim'in pek çok yazısı; Mahmut Sadık'ın Takvimden Yapraklar (1912);
• Refik Halit Karay'ın Bir Avuç Saçma (1939) Bir İçim Su (1931) İlk Adım (1941) Üç Nesil Üç Hayat (1943) Makyajlı Kadın (1943) Tanrıya Şikâyet (1944);
• Falih Rıfkı Atay'ın Eski Saat (1933) Niçin Kurtulmak (1953) Çile (1955) İnanç (1965) Pazar Konuşmaları (1966) Kurtuluş (1966) Bayrak (1970) gibi kitaplarını saymak mümkündür.
Deneme Örnekleri:
DOĞRU İLE YALAN
Her doğruyu söylemeye gelmezmiş birtakım doğruları yaymamak çokluktan kamudan gizlemek gerekmiş... Peki ama bir doğruyu söylemek gizlemek yayılmasını önlemeğe çalışmak o doğrunun yerinde duran yalanı sürdürmek demektir. Yalanın yalan olduğunu bilerek sürmesine bırakmaya hakkınız var mıdır?... Bu yalanlar kutsalmış onlara dokunmaya gelmezmiş... Bir şeyin yalan olduğunu anladık mı kutsallığına inanmıyoruz demektir; bunun için "kutsal yalan" sözü bir şeyin hem köşeli hem de yuvarlak hem katı hem de biçimsiz olduğunu söylemek gibi bir saçmadır. Ama duygularını birer düşünce saymaktan çekinmeyenler böyle saçmalarla kolayca bağdaşabiliyor.
Birtakım doğruların gizlenmesi gerektiğini ileri sürmek eski kibarlık asillik (aristocratie) -aristokrat- düşüncenin bir kalıntısıdır. Bir yanda büyükler kibarlar damarlarında mavi kan akanlar var onlar doğruları bilirler onların bilmesinden bir kötülük gelmez; ama küçüklere kibar olmayanlara kölelere sakın açmayın!... Öyledir kişioğlu: kendisi için ille birtakım ayrıcalıklar ister. Eski acunun kibarlığı aristokratlığı yıkıldı ama onun yerine aydınlar türedi...
Bir kişi olarak ilk ödevimiz yalan olduğunu anladığımız düşüncelerden benzerlerimizi yani bütün kişileri kurtarmaya çalışmaktır. "Ben bunun yalan olduğunu biliyorum ben buna inanmıyorum ama kamunun bu bağlar altında kalması onun anlamaması daha iyi olur." diyen kimse öğrendiği anladığı doğrulara layık olmayan kimsedir. İnandığı bir şey yoktur onun: Bir şeyin ne doğru olduğunu düşünür ne de yalan olduğunu. Ancak kendisini düşünür büyük görmek için bir yol arar.
Her doğru söylenebilir her doğru söylenmelidir yoksa çevremizi aldatıyoruz çevremize yalan yayıyoruz demektir.
Nurullah Ataç