Destanlar (islamiyet öncesi olay çevresinde oluşan edebi metinler)

Kökü tarihe dayanan, ilhamını tarihten alan, milletlerin başından geçen çeşitli olayları, felâketleri; sevinçleri ve bu olaylarda önemli roller oynayan kahramanları; evrenin oluşumun, insanın yaratılışını; milletlerin ortaya çıkışlarını ve ölüm hakkındaki düşüncelerini anlatan manzum hikâyelere destan denir.

• Destanlar, insanlığın meydana getirdiği ilk sanat eserleri arasında yer alır.
• Destanlar, bireysel yaratımlar değildir, konularını ve konu etrafındaki kahramanlarını, hatta kahramanların maceralarını milletin ortak hayal gücü yaratır.
• Bir milletin başından büyük olayların geçmesiyle destanlar oluşur. Savaşlar, fetihler, devletin kuruluşu ve çöküşü gibi olaylar, halkın hafızasını etkiler ve harekete geçirir. Bu heyecan verici durumları bazı halk şairleri, çeşitli yer ve zamanlarda bölüm bölüm anlatırlar. Söylenenler ağızdan ağıza değişerek, genişleyerek yayılır. Giderek ilk söyleneni unutulur ve destanlar milletlerin ortak malı haline gelir.
• Destanların bir kısmı inanılması mümkün olmayacak kadar hayalî, mitolojik, bir kısmı da tarihi olaylara dayanan söylencelerden oluşur.
• Destanlarda olay ve kahramanların millet vicdanında bıraktığı etkiler, toplumun duyduğu sevgi, nefret ve saygıya göre anlam kazanır; bu nedenle de milletin düşüncelerini, duygularını ve ideallerini yansıtır. Destanlar milletlerin efsanevî tarihi sayılır.
• Destanlar, meydana geldikleri tarihte, ait oldukları milletin ortak ülküsünü ortaya koyar, bu yüzden millet hayatında önemli yer tutarlar, milli bilincin gelişmesine yardımcı olurlar.

Destanlar iki bölümde incelenir:

a) Doğal Destanlar : Milletlerin ortak ürünü olan ve büyük olaylar sonucunda, tarihin bilinmeyen bir evresinde oluşan, uzun, manzum eserlerdir.

b) Yapma Destanlar : Yeni ve yakın çağlarda toplumu etkileyen bir olayın doğal destana benzetilerek belli bir sanatçı tarafından söylenmesiyle oluşan destanlardır.

Doğal destanlar, oluş, yayılma ve derlenme olmak üzere üç aşamadan meydana gelmiştir.

Destanların Oluşumu

Destanın oluşması için, halkın ruh ve vicdanında iz bırakmış bir tarih olayı ve o mucizeli olayı yarattığına inanılan kahramanların bulunması gerekir. Bu olay kuşaktan kuşağa aktarılırken yeni hayal güçleriyle genişler, derinleşir. Bu devreye destanın oluşma devresi denir.

İkinci devrede ozanlar, bu efsaneleşen tarih olaylarını şiire aktarır, bunlara yeni motifler ve şairlik yeteneklerini de katarak bunu sazla, türkü halinde değişik yörelerde halka söylerlerdi. Bu devre, destanların yayılma devresi olarak bilinir.

Üçüncü safha, büyük bir destan şairinin, ozanların söylediği parçaları derleyip toplayarak sıraya koyması, onu güçlü ve yeni bir üslupla kaleme almasıdır. Buna da destanların derlenme devresi denir.

Türk destanlarının büyük bir kısmı yayılma evresinde kalmıştır. Zamanında güçlü bir şair tarafından yazıya geçirilmemiştir.

Destanların Özellikleri

Destanların çoğu manzumdur. Nazım-nesir karışımı olan destanlara çok az rastlanır. Destanların nazım şekli, ölçüsü ve kafiyesi, destanı yaratan halkın geleneğine bağlıdır. Örneğin Yunan destanları ölçülü, ama kayfiyesizdir. Bir Fin destanı olan Kalevela dörtlükler halinde yazılmış, runo adı verilen uzun halk şarkılarından meydana gelmiştir. Türk destanları ise eldeki örneklere göre dörtlükler halinde, kafiyeli ve hece ölçüsüyle oluşmuştur.

Destanlarda Olay

Destanlar, olağan ve olağanüstü olayların karışımından oluşmuştur. Sonradan efsaneleşen tarihi bir olayı anlatsalar
da gerçek dışı olaylara da çokça yer verirler. Örneğin, Oğuz Kağan'ın çeşitli av tuzaklarını kullanarak bir canavarı öldürmesi olağan bir olayken, Göktanrıya yalvarırken gökten bir ışığın düşmesi, o ışıktan güzel bir kızın çıkması ve Oğuz Kağan'la evlenmesi gerçek dışı bir olaydır.

Destan Kişileri

Destanlarda, Tanrı, yarı tanrı ve insan olmak üzere üç tür kahraman vardır. Bu kahramanlar hem insan, hem de insan üstü özellikleri kendilerinde toplarlar. Destan kahramanları arasında insan ölçülerine uyanlar bile idealize edilmiş, dünyada ya bulunmaz ya da az bulunur tiplerdir. Örneğin Köroğlu âbı-hayat içerek yenilmezlik, ölümsüzlük ve şairlik kazanmıştır. Kır atı da ölümsüz ve gizli kanatları olan bir attır. Kalevela'nın kahramanı Yaynamoinen de göklerin kızından doğmuştur. Göklerden yere inen kız, rüzgarın nefesi ile hamile kalmış ve tam dört yüz yıl çocuğu karnında taşımıştır.

Destanlarda Zaman

Destanların ne zaman oluştuğu hakkında kesin bir tarih belirlenemez. Zaten destanlar, kendilerini meydana getiren tarihi olaylardan çok sonra oluşmuştur. Örneğin Oğuz Kağan Destanı, milattan önce yaşamış Hun hükümdarı Mete Han'ın yaptıklarını anlatır. Homeros ise, Helenlerin ilk ataları olan Akhai ve Argos krallarının maceralarını anlatmıştır.

Destanlarda Çevre

Destanlarda olayların geçtiği çevre, coğrafi bir kesinlikle anlatılmamıştır. Belli belirsiz yansıtılmıştır. Türk destanlarında dağ, bozkır, av, orman, ırmak çokluğu; Yunan destanlarında deniz, ada, site, evcil hayvan çokluğu; Fin destanında kar, buz, köy ve el sanatçısı kalabalığı destanlardaki olayların geçtiği çevre konusunda fikir verir.

Destan Temaları

Dünya edebiyatındaki doğal destanlara bakıldığında en fazla işlenen temaların savaş, kahramanlık, dostluk, yurt sevgisi, aşk, hasret ve ölüm olduğu görülür.

Destanlarda Üslûp

Destanların en çok dikkati çeken üslûp özelliği, tasvirlerin yapılmasını kolaylaştıran sıfatlara ve benzetmelere çokça yer vermesidir. Örneğin Homeros "gül parmaklı şafak, ak köpüklü deniz" gibi sıfatlar ve benzetmelerle kurar üslubunu. Destan üslubunun önemli bir özelliği de görkemli kelime ve cümlelerle kurulmuş olmasıdır. Bayağı söz ve deyimler, sönük ve durgun ifadeler destanların anlatımında hiçbir şekilde yer almaz.

Destanlarda Amaç

Destanlar, yaratıldıkları toplumun tarihi özelliklerini, ırklarını, mili değerlerini açıkça ortaya koyarlar. Örneğin Oğuz Kağan'da savaşçılık ve devlet kurma tutkusu, Köroğlu destanında haksızlığa isyan görülür. Türk destanlarında iyiliğe, kuvvete, savaşçılığa ve sözünde durmaya büyük değer verilir. Destanlar milli ahlak ve bilinci oluşturmak, korumak ve derinleştirmek gibi bir amaca hizmet ederler. Bu açıdan bakıldığında destanlar, dünyadaki ulusların milli değerlerini, bilincini ve vicdani yönlerini yansıtan önemli kaynaklardır.