Türkçede orta hece ünlüsünün düştüğü sıkça görülür.
“alın, burun, ağız, gönül” gibi kelimeler, “alnım, burnu, ağzı, gönlü” şeklinde söylenir ve yazılır.
Sert ünsüzlerle biten sözcüklere yumuşak ünsüzle başlayan ekler getirildiği zaman, bu eklerin başındaki ünsüzler de sertleşir. Buna ünsüz benzeşmesi denir:
defter-de, yaprak-ta,
ben-den, utanç-tan
Sert ünsüzlerle biten sözcüklerden sonra yumuşak ünsüzle başlayan ek getirilmesi yazım yanlışıdır:
ağaçda –- ağaçta
anlatdığı – anlattığı
dostca – dostça
Sonunda sert ünsüz bulunan bir sözcüğe, ünlü ile başlayan bir ek getirildiği zaman sert ünsüz yumuşar. Buna ünsüz yumuşaması denir.
çiçek-i – çiçeği
renk-i –- rengi
dolap-ım – dolabım
Bu kural, özel isimlerde geçerli değildir. Özel isimlerdeki sert ünsüzler yumuşatılırsa yazım yanlışı olur:
Zonguldak’ı, Gemlik’e, Ahmet’i, İznik’in…
”-yor” eki, eklendiği sözcüğün son hecesindeki geniş- düz olan “a,e” ünlülerini “ı, i, u, ü” dar ünlülerine dönüştürür. Buna ünlü daralması denir:
bekleme-yor – beklemiyor
görme –yor – görmüyor
Düz geniş ünlülerden sonra kaynaştırma ünsüzü “y” gelirse, söylenişte bir daralma olsa bile yazımda bu daralma gösterilmez.
bekliyecek (yanlış)
bekleyecek (doğru)
kanıtlıyamadı (yanlış)
kanıtlayamadı (doğru)
gelmiyecek (yanlış)
gelmeyecek (doğru)
“b” ünsüzü, kendinden önce gelen “n” ünsüzünü “m” ye dönüştürür.
yanlış doğru
penbe pembe
sünbül sümbül
çenber çember
tenbel tembel
Bu kural, özel isimlerde ve birleşik isimlerde geçerli değildir:
İstanbul, Safranbolu, binbaşı, onbaşı…
SES OLAYLARI İLE İLGİLİ TEST SORULARI VE ÇÖZÜMLERİ
1.Ağıdakilerden hangisi bir sözcüğün Türkçe olup olmadığı konusunda ölçü olamaz?
A. Büyük ve küçük ünlü uyumu
B. Süreksiz set ünsüzlerin yumuşaması
C. İki ünlünün yan yana bulunması
D. Türkçede bulunmayan seslerin kullanımı
E. Sözcük başlarında bulunmayan seslerin kullanımı
CEVAP: Türkçede bulunmayan seslerin kullanılması Türkçe olup olmadığı konusunda ölçü olmaz.
2.Aşağıdaki altı çizili sözcüklerden hangisi, farklı bir nedenden dolayı küçük ünlü uyumuna uymaz?
A. Yoldan geçen araba, üzerine çamur sıçrattı.
B. Elmayı, kabuğunu soymadan yemeği severdi.
C. Adam, yağmurun dinmesini bekliyordu.
D. Bahçeden büyük bir kavunu koparıp sofraya koydu.
E. Çocuğun masumluğu konusunda tartışıyorlardı.
CEVAP: E şıkkında kullanılan –yor ekinden dolayı diğerlerinden farklıdır.
3.Aşağıdakilerin hangisinde farklı bir nedenle oluşmuş “ünlü düşmesi” vardır?
A. Bakıyorum da, küçük bey, burnunuzdan kıl aldırmıyorsunuz.
B. Nasıl olur da onun bir veterinere götürmek aklınıza gelmez.
C. Gecenin ilerleyen saatteler inde karnımın acıkmasını engellemiyorum.
D. Bir gün, bütün bu olanları anlayacaksın nasılsa!
E. Yıllarca bu sorumsuzluğu omzunda hissetmiş.
CEVAP: D şıkkında nasıl+olsa = nasılsa olduğundan diğerlerinden farklıdır.
4.Aşağıdaki cümlelerin hangisinde, sert ünsüzlerin yumuşaması yoktur?
A. Sabah erkenden evimizin kapısı çalındı.
B. Ulu çınar ağacının koyu gölgesine uzanmıştık birlikte.
C. Geleceğe güvenle bakmak için çok çalışmalıyız.
D. Bana kızmasının sebebini bir türlü anlayamadım.
E. Yıllarca bu çocuğu yetiştirmek için didinip durdu.
CEVAP: A şıkkında sert ünsüz yumuşaması yoktur.
5.Aşağıdaki altı çizili sözcüklerden hangisinde ünlü düşmesi olmamıştır?
A. Alnında bir ateş yanıyordu sanki.
B. Bu soruyu yanlış anlamışım.
C. Yalnız insanlar mutsuz olur.
D. Keçilerin boyunlarına ipler geçirildi.
E. Kıvrılarak gelen yılandan hepimiz korkmuştuk.
CEVAP: D şıkkında boyun+lar+ı+na = boyunlarına olduğundan ünlü düşmesi olmamıştır.
6.Aşağıdaki sayılardan hangisi üleştirme eki aldığında kaynaştırma ünsüzü kullanılır?
A. Beş B. Sekiz C. Üç D. Yedi E. Dokuz
CEVAP: D şıkkında yedi+er = yedişer olduğundan kaynaştırma ünsüzü kullanılır.
7.Aşağıdaki cümlelerin hangisinde “ünlü daralması” yoktur?
A. Annesini ziyarete gitmeyi hiç aksatmıyor.
B. Bu çocuk söylediklerimizin hepsini anlıyor galiba
C. Her gün bir saat keklikleri kolluyor.
D. Yiyecekleri çantasına özenle yerleştiriyor.
E. Her gün vazodaki leylakları kokluyor.
CEVAP: D şıkkındaki sözcüğün kökü ünsüzle bittiğinden dolayı ünlü daralması yoktur.
8.Aşağıdaki dizelerde kaç tane ulama vardır?
Sen bahçıvan ol, ben gül olayım
Uzat ak ellerin der beni beni
A. 1 B. 2 C. 3 D. 4 E. 5
CEVAP: Verilen dizeleri okurken dört tane ulama yapılabilir.
9.Aşağıdaki cümlelerin hangisinde ünlü türemesi olmuştur?
A. Biricik yavrusunu bağrına bastı.
B. Şiir yazmak kadar, şiir okumak da bir sanattır.
C. Siz gidedurun ben arkadan gelirim.
D. Bu gün hasta ziyaretine gittiler mi?
E. Ellerini çocuğun saçlarına uzattı.
CEVAP: A şıkında bir+cik = biricik olmuştur.
10.Aşağıdaki altı çizili sözcüklerden hangisi Türkçe ses kurallarına uygun değildir?
A. Onun kadar sevimli bir kız görmedim.
B. Küçücük evlerinde oturuyordu.
C. Elinde kocaman bir ekmek vardı.
D. O tanıdığım en bencil adamdı.
E. Mavi elbise sana çok yakışmış.
CEVAP: E şıkında büyük ünlü uyumuna uymayan sözcük vardır.
11.Aşağıdaki cümlelerin hangisinde ünsüz sertleşmesi söz konusudur?
A. Kedi ağaca tırmandı can korkusuyla.
B. Yayalar üstgeçidi niye hiç kullanmıyor?
C. Evin saçağının tahtaları çürümüş.
D. Hangi yapıttan söz ediyorsun?
E. Alçıyı kalıba dök, ondan sonra gel.
CEVAP: D şıkkında yapıt+dan=yapıttan olduğundan ünsüz sertleşmesi olmuştur.
12.Televizyon yüklü kamyonun şoförü yağmuru görünce yola çıkmadı bu cümledeki altı çizili sözcüklerden hangisi büyük ve küçük ünlü uyumuna ters düşmez?
A. I B. II C. III D. IV E. V
CEVAP: V. Sözcükte –o’dan sonra –a geldiğinden dolayı büyük ve küçük ünlü uyumuna uyar.
13.Aşağıdaki cümlelerin hangisinde ünlü düşmesi yoktur?
A. Sırtını duvara verme, üşürsün.
B. Her olaya burnunu sokmayacaksın.
C. Soruyu çözerken aklını kullanmalısın.
D. Yorgun olunca onun kahrı hiç çekilmiyor.
E. Biraz dikkat et sabrımı taşırıyorsun.
CEVAP: A şıkkında sırt+ı+n+ı = sırtını olduğundan ünlü düşmesi yoktur.
14.Küçük bir bulut geçiyordu düşe kalka
Antenlerin bacaların üstünden gökyüzünde
Bu dizelerde numaralanmış yerlerin hangisinde ulama yapılmalıdır?
A. I B. II C. III D. IV E. V
CEVAP: IV şıkkında ulama yapılabilir.
15.Aşağıdaki altı çizili sözcüklerden hangisi ünlü düşmesine uğramıştır?
A. Başlangıçta zaman herkes için aynıdır.
B. Sokak lambalarının ışıklarını kalın bulutlar yutuyordu.
C. Bunca kaygı, bunca cenk görmüş yiğit biriydi.
D. Niçin bana böyle bir söz verdi, anlayamadım.
E. Dünya, tamamlanmış hikâyelerle dolu nasıl olsa.
CEVAP: D şıkında ne+için = niçin olduğundan ünlü düşmesi olmuştur.
16.Aşağıdaki cümlelerin hangisinin yükleminde farklı bir ses olayı vardır?
A. Öylesine iyi niyetli ki her söylenene kanıyor.
B. Nehrin suyu her geçen gün duruluyor.
C. Olanlar karşısında niçin susuyorum.
D. Böyle tuttuğun için defterin kenarı katlanıyor.
E. Delinmez, zırhlı, yüksek surlu bir kalede yaşıyordu.
CEVAP: E şıkkında yaşa+ı+yordu = yaşıyordu olduğundan diğerlerinden farklıdır.
17.Aşağıdaki altı çizili sözcüklerden hangisi zamir “n” si almıştır?
A. Onu bunu bilmem ben aramı isterim.
B. Seni, sesini, gözlerinin rengini unutamam.
C. Şunda ne varsa herkes ona ilgi duyuyor.
D. Bunun için insanları sevmek gerekiyor.
E. Gökyüzüne şunu gönderelim maviliklerine.
CEVAP: C şıkkında O+a = ona olduğundan kaynaşma eki almıştır.
18.Aşağıdakilerin hangisinde ünlü düşmesine uğramış bir sözcük vardır?
A. Arkadaşlarını yarı yolda bırakmış.
B. Yanlış davranışları nedeniyle eleştirildi.
C. Gözleri bozulduğundan eskisi gibi okuyamıyor.
D. Başını kaldırarak boşluğu dinledi.
E. Mavi boncuk, seni bilmem ama bana uğur getirir.
CEVAP: B şıkkında yanılış = yanlış olduğundan ünlü düşmesi olmuştur.
19.Aşağıdakilerin hangisinde ünsüz düşmesi olmuştur?
A. Askerliğini yedek subay olarak yapacakmış.
B. Karşısındaki küçücük çocuğa kızgın kızgın bakıyordu.
C. Burnuna estetik yaptırdıktan sonra daha da çirkinleşti.
D. Onun böyle yalvarışlarına hiç kimse sessiz kalamazdı.
E. Uzun boylu, geniş omuzlu pehlivan bir yapısı vardı.
CEVAP: B şıkında küçük+cük = küçücük olduğundan ünsüz düşmesi olmuştur.
20.Aşağıdaki cümlelerden hangisinde ünsüz yumuşaması kuralına örnek yoktur?
A. O umudunu hiçbir zaman yitirmedi.
B. Öğretmen sınıfa girdiğinde öğrenciler ayağa kalktı.
C. Sevincimizi yarım bırakan bu olay çok kötüydü.
D. İki gündür yağan kar, yolları hepten kapattı.
E. Yarın İstanbul’a kızımı görmeye gideceğim.
CEVAP: D şıkkında yağ+an = yağan olduğundan ünsüz yumuşaması yoktur.
21.Aşağıdaki cümlelerden hangisinde (–la, -le )eki eklendiği sözcükte ses düşmesine yol açmıştır?
A. Sızlayan bacağına aldırmadan yürüyordu.
B. Çirkin sözleri onu kalbinden yaralamıştı.
C. Parçaladığı ekmeği çocuklarına uzattı.
D. Odasını temizlemek üç saatini aldı.
E. Düzenlediği partinin kusursuz olmasını istiyordu.
CEVAP: A şıkkında sızıla+y+an = sızlayan olduğundan ünlü düşmesi olmuştur.
22.Aşağıdaki hangi sözcüklerde ünlü uyumu kuralı aranmaz?
A. Boğaziçi, açıkgöz, Elmadağı
B. Elma, kardeş, hangi
C. Bitiyor, kapatırken, akşamki
D. Pazartesi, ararken, istiklal
E. Çare, kiracı, kitap
CEVAP: A şıkkındaki sözcükler birleşik olduğundan ünlü uyumu kuralı aranmaz.
23.Aşağıdaki hangi cümlede tüm sözcüklerde ünsüz yumuşaması vardır?
A. Alacağım kitabın kapağını dolabın kapağına yapıştıracağım
B. Mutfak dolapların yeniden yaptırmayı düşünüyoruz.
C. Şu, asılı un yeleğini bana verir misin?
D. Bakkaldan sütü al, pişir, ocağı da kapatmayı unutma.
E. Piknikteki ziyafetten pek memnun olmamışlar.
CEVAP: A şıkkındaki tüm sözcüklerde ünsüz yumuşaması vardır.
24.Aşağıdaki altı çizili sözcüklerden hangisi büyük ve küçük ünlü uyumuna uymaz?
A. Yağmur bardaktan boşanırcasına yağıyordu.
B. Ağır adamlarla geri dönmeye başladık.
C. Arkadaşının, böyle soğuk davranmasında içerlemiştik.
D. Kulak verseydin, öğretmenini söylediklerini iyice anlardın.
E. Televizyonunu açmak için en son düğmeye basacaksın.
CEVAP: E şıkkındaki sözcük büyük ve küçük ünlü uyumuna uymaz.
25.Aşağıdaki bilgilerin hangisi yanlıştır?
A. Dilimizde her hecenin mutlaka bir ünlüsü vardır.
B. Bir sözcükte hece sayısı zamanla azalabilir.
C. Sözcüğün ilk sesi ”g” olamaz.
D. Hece sonunda iki ünsüz yan yana bulunabilir.
E. Bir sözcükte hece sayısı zamanla çoğalabilir.
CEVAP: C şıkkındaki bilgi yanlıştır.
26.Aşağıdaki altı çizili sözcüklerden hangisinde ses düşmesi olmamıştır?
A. Aklını ona takmıştı bir kere.
B. Eğer fikrimi sorarsan söyleyebilirim.
C. Burnu Kaf dağında, yanına varılmıyor.
D. Çocuklar sokakta oyun oynuyor.
E. Sabrı taşınca gözü bir şey görmez.
CEVAP: D şıkkındaki sözcükte ses düşmesi olmamıştır.
27.Aşağıdaki altı çizili sözcüklerden hangisi ünsüz değişimine örnek olamaz?
A. Bu günlerde rengin iyice solmuş.
B. Bak yine tarağı buraya koymuşsun.
C. Kayığı çok dikkatli kullanmalısın.
D. Bu eteğin sana çok yakışmış.
E. Bağa giderken bana da haber verin.
CEVAP: E şıkkındaki bağ+a = bağa değişme olmamıştır.
28.Aşağıdaki dizeleri okurken kaç yere ulama yapılabilir?
Seni düşündükçe bir çakıl taşı ısınır içimde
Bir kuş gelir yüreğimin ucuna konar
Bir gelincik açılır ansızın
Bir gelincik sinsi sinsi kanar
A. 1 B. 2 C. 3 D. 4 E. 5
CEVAP: Dört tane ulama yapılabilir.
29.Aşağıdaki altı çizili sözcüklerden hangisinde kaynaştırma ünsüzü yoktur?
A. Dağlarınızı, kırlarınızı kısaca bu sessizliği de çok özledim.
B. Ovayı kalın bir kar örtüsü kaplamıştı.
C. Bahçesi çok bakımlı, çok güzelmiş.
D. İşi çıktığı içi tiyatroya gelemeyecekmiş.
E. İnsanlara saygıyı sevgiyi öğretmek çok zor.
CEVAP: A şıkkında ses+siz+lik+i = sessizliği olduğundan kaynaştırma ünsüzü yoktur.
30.Aşağıdaki sözcüklerin hangisinde ses düşmesine uğramış bir sözcük vardır?
A. Anlayana sivrisinek saz, anlamayana davul zurna az.
B. Ayağını sıcak, başını serin, gönlünü ferah tur.
C. Ana kızına taht kurmuş, baht kuramamış.
D. Ağlayanın malı gülene kalmaz.
E. Ayağını yorganına göre uzat.
CEVAP: B şıkkında gönül+ünü = gönlünü olduğundan ses düşmesine uğramıştır.
ÖSS VE ÖYS DE ÇIKMIŞ KONUYL AİLĞİLİ SORULAR
1.“Üçüncü kişi iyelik eki olan kelimelerin sonuna ile getirilince araya (y) koruyucu ünsüzü girer ve ilenin başındaki (i) ünlüsü düşer. Bu kelimeler büyük ünlü uyumuna uyar”
Aşağıdakilerden hangisi bu kurala örnek olabilecek bir kullanım vardır? 1983/ÖSS
A.Gelirken dergiyle gazeteyi de getirmeyi de unutma
B.Kardeşiyle sinemaya gitmek istememişti
C.Büyük babayla torun çok iyi anlaşıyorlar.
D.Büyük bir gürültüyle içeri giren oymuş
E.Anneyle kızı aynı evde oturuyorlarmış.
YANIT B
2.Aşağıdaki cümlelerde altı çizili kelimelerin hangisi “ünsüz değişimin e” örnek olamaz? 1986/ÖYS
A.Hadi seni yemeğe götüreyim.
B.Bu havada dağa tırmanmak istiyorum.
C.Sabahları balığa çıkarlar.
D.Çocuğun ruh sağlığı bozulmuştu.
E.Böbreğinin birini ameliyatla aldılar.
YANIT B
3.Aşağıdakilerin hangisinde bir yazım yanlışı vardır? 1989/ÖSS
A. ağzın içi B. Asfaltın onarımı
C. Saçlarının rengi D. Herkesin derdi
E. Değirmenin suyu
YANIT A
4.Aşağıdaki dizelerin hangisinde “ulama”ya bir örek vardır? 1989/ÖSS
A.Sabahtan uğradım ben bir fidana.
B.Çıkıp şu dağlara yaslanmalıdır.
C.Gönlümüz bağlandı zülfün teline.
D.Al benim derdimi götür yâre ver.
E.Telgrafın tellerine kuşlar mı konar.
YANIT A
5.Türkçe de ad tamlamalarında kaynaştırma harfleri n ve s dır. Aşağıdaki sözcüklerden hangisiyle bir ad tamlaması oluştururken bu kurala uymaz? 1990/ÖYS
A. elma B. Yara C. Su D. Yazı E. Mavi
YANIT C
6.Aşağıdaki altı çizili sözcüklerin hangisini yazımı yanlıştır? 1991/ÖSS
A.O da babası gibi hukuku seçmiş
B.Ben bu renkten hiç hoşlanmadım
C.Göğsüme bir ağrı girdi
D.Son günlerde onun bana karşı tavrı değişti.
E.Suyun tazyikinden çimler toprağa yağışmış.
YANIT E
7.Sonunda sert ünsüzlerden (p,ç,t,k) biri bulunan sözcük, ünlü ile başlayan bir ek aldığında sonundaki sert ses yumuşar. Aşağıdakilerden hangisi buna uymaz? 1993/ÖSS
A. Araç B. Tabak C.Söğüt D.Dolap E. Koç
YANIT E
8.Aşağıdaki cümlelerin hangisindeki altı çizili sözcük ek aldığında bu sözcüğün ünsüzlerinden biri düşmüştür? 1994/ÖSS
A.Susuzluktan balkondaki tüm çiçekler sararmış.
B.Yazar bu romanında çok fazla devrik cümle kullanmış.
C.Soğuktan burnu kıpkırmızı olmuş.
D.Bu konuda seninde fikrini almak istiyorum.
E.Otobüsümüz adını bilmediğim büyücek bir kasabadan geçti.
YANIT E
9.Aşağıdaki cümlelerin hangisinde süreksiz ses ünsüzlerinin yumuşaması vardır? 1995/ÖYS
A.Gelecek ay yayımlanacak dergimizin kapağı, öğrencilerimiz tarafından hazırlanacak.
B.Bu araştırma sonuçları, öğrencilerin görüşlerini yansıtmaktadır.
C.Siyasal reklâmcılık, Türk siyasal kültürüne yeni bir boyut getirmiştir.
D.Son yıllarda demokrasi, b,ir siyasal sistem olarak yeni adamlar kazanmıştır.
E.Anketteki ilk soru, seçmenlerin cinsiyetleriyle ilgilidir.
YANIT A
10.Aşağıdakilerin hangisinde bir yazım yanlışı varıdır? 1996/ÖSS
A.Ağızın içi
B.Asfaltın onarımı
C.Saçlarının rengi
D.Herkesin derdi
E.Değirmenin duyu
YANIT A
11.Aşağıdaki dizelerin hangisinde ulama vardır? 1997/ÖYS
A.Geçmiş zaman olur ki hayali cihan değer.
B.Gönüldendir şikâyet kimseden feryadımız yoktur.
C.Gördüm deniz dedikleri bin başlı ejderi
D.Baki kalan bu kubbede bir hoş seda imiş.
E.Ben ta seni yanında dahi hasretim sana.
YANIT A
12.Örttü üstüne yıldızlı yorganın gece
Bir başından bir başına öğüt
Yukarıdaki dizede aşağıdaki ses olaylarından hangisi yoktur? 1998/ÖYS
A.Ses düşmesi
B.Ünsüz yumuşaması
C.Kaynaştırma harfi
D.İyelik eki almış sözcük
E.Ünsüz benzeşmesi
YANIT C