Bitki formasyonları (ağaç, çalı, ot)

Yetişme şartları ve genel özellikleri itibariyle birbirine benzeyen bitki topluluklarına bitki formasyonu denir.

BİTKİ FORMASYONLARI

Bitkiler yeryüzünde topluluklar halinde bulunurlar. Aynı veya farklı soylara ait, doğal çevre istekleri benzer bitkilerin geniş sahalarda oluşturdukları topluluklar formasyon olarak adlandırılmaktadır. Orman, ot ve çalı formasyonları buna örnektir. Formasyonlar kendi içlerinde çok çeşitli alt gruplara ayrılmaktadırlar.

1) AĞAÇ FORMASYONU

Genel olarak nemli iklim koşullarının hâkim olduğu veya su sıkıntısı görülmeyen sahalarda, uygun sıcaklık koşullarının oluştuğu ve toprak şartlarının elverişli olduğu yerlerde gelişir. Şiddetli buharlaşmanın görüldüğü yerlerde, yağışların az ve su yetersizliğinin olduğu yerlerde ağaçlar yetişemez. Ağaçlar orman örtüsünün esas unsurunu oluşturur. Yağış, sıcaklık ve toprak şartlarının elverişli, yetişme devresinin uzun olduğu her yerde ağaç yetişir. Yağış azlığı, şiddetli buharlaşma ağaç yetişmesine engel olur. Ağaçların oluşturduğu topluluklara orman denir.

a) Ekvatoral Yağmur Ormanları

Ekvatoral iklim bölgesinin doğal bitki örtüsüdür. Bu saha yıl boyunca sıcak ve yağışlı olup, yıllık yağış miktarı 2000 mm'nin üzerindedir. Bitki türleri bakımından çok zengin olan ormanda ağaçların boyu 50–60 metreyi bulur. Bitkiler yıl boyunca yeşil kalırlar. Bu ormanlara karanlık ormanlar adı da verilir. Karaların sadece %7'sini oluşturan yağmur ormanlarında, yeryüzündeki bitki ve hayvan türlerinin % 50'sinden fazlası yaşamaktadır. Bu ormanların, yaygın olduğu ve devamlılık gösterdiği bölgeler; Amazon Havzası, Gine Körfezi kıyıları, Kongo Havzası, Cava, Borneo, Sumatra ve Filipin Adaları gibi bölgelerdir.

b) Muson Ormanları

Muson ormanları, tropikal bölge içinde muson yağmurlarının görüldüğü (muson iklimi) sahalarda tipik bitki formasyonudur. İçlerinde daima yeşil yapraklı ağaçlar bulunursa da, esas olarak yapraklarını döken ağaçlardan meydana gelirler. Yağışların % 85'i yazın görüldüğünden yaz aylarında yeşillenen bu ormanlar, kışın yapraklarını döken ağaçlardan oluşur. Muson ormanlarının tipik ağacı teak ağacıdır. Görüldüğü yerler, Güney, Güneydoğu Asya kıyıları, Endonezya adaları.

Muson ormanlarının dünya üzerinde yaygın oldukları yerler, Hindistan, Pakistan, Bangladeş ülkeleri, Doğu Asya'da Çin'in doğu kıyıları, Japonya, Kore, Avustralya Kıtası'nın kuzey kıyıları, Güneydoğu Asya adalarında görülür.

c) Orta Kuşağın Karışık Ormanları

Ilıman okyanusal iklim bölgelerinde görülen ormanlardır. Kışın yapraklarını döken ormanlar, Orta kuşağın yaz mevsimi serin, kış mevsimi ılık geçen, her mevsimi yağışlı yerlerinin hâkim bitki formasyonudur. Kışın yapraklarını döken ormanların, daima yeşil iğne yapraklı ormanlar kuşağıyla temas sahalarında, araya iğne yapraklı ağaç türleri de karışır. Böylelikle bu sahalarda, daima yeşil iğne yapraklı ağaçlarla kışın yapraklarını döken yayvan yapraklı ağaçların bir arada bulundukları değişik bir bitki formasyonu görülür ki, bu tür ormanlara karışık yapraklı ormanlar adı da verilir. Özellikle Avrupa'nın batı ve kuzeybatı kıyılarında görülür.

Orta kuşağın karışık ormanlarının en yaygın oldukları alanlar Batı Avrupa, Güney Şili, Çin, Japonya, Yeni Zelanda, Avustralya'nın kuzeydoğusu ve Kuzeybatı Amerika'dır.

d) Tayga Ormanları

Sert karasal iklimin nemli alanlarında görülen bu ormanlar sıcaklığın düşük olmasından dolayı iğne yapraklı ağaçlardan oluşur. Bu sahaya en fazla yağış yazın, en az yağış kışın düşmektedir. Yıllık yağış miktarı 500 mm'dir. Tayga ormanlarındaki ağaçların yaprakları, düşük sıcaklığa ve uzun süren kuraklığa uyum sağlaması için iğne biçimindedir (kozalaklı çam). Çam, köknar ve ladin tayga ormanlarının tipik ağaçlarıdır. Dünya tomruk ihtiyacının önemli bir bölümünü karşılamaktadır. Bu ormanlara boreal ormanları da denir.

Taygaların görüldüğü yerler; Sibirya'da, İskandinav ülkelerinde ve Kanada'da görülür.

2) ÇALI FORMASYONU

Ormanların tahrip edilmesi, iklim şartları ve toprak özelliklerinin etkisiyle oluşan kısa boylu ağaçların oluşturduğu bitki topluluklarına çalı formasyonu denir.

a) Maki

Akdeniz ikliminin doğal bitki örtüsüdür. Genel olarak 500 m'ye kadar, bazı alanlarda da 1000 m'ye kadar görülebilmektedir. Kızılçam ağaçlarının tahrip edilmesiyle oluşmuş ikincil bir bitki örtüsü özelliği taşır. Kuraklığa dayanıklı, yıl boyunca yeşil kalan, kısa boylu (en fazla 1-2 m) ağaççıklardan ve çalılardan oluşur. Su kaybının azaltılması amacıyla yaprakları dar, cilalı ve kadife gibi tüylüdür. Akdenize kıyısı olan ülkelerde (İspanya, Fransa, İtalya, Yunanistan, Türkiye gibi), Güney Afrika Cumh. (KAP Bölgesi), Orta Şili, Güney ve Güneybatı Avustralya kıyılarında görülür.

Başlıca maki türleri; Zeytin, sandal, kocayemiş, defne, kermes meşesi, mersin, yabani zeytin (delice), zakkum, menengiç, karaçalı, sakız, keçiboynuzu, akçakesme, süpürge çalısı, pırnal meşesi, erguvan, katran ağacı, tesbih ve ladendir.

b) Garig

Akdeniz ikliminin hâkim olduğu alanlarda, ancak toprakların daha elverişsiz, yer şekillerinin daha eğimli ve yağış miktarının daha az olduğu kesimlerde, makilerin insanlar tarafında tahrip edildiği alanlarda görülür. Bunlar son derece kurakçıl bitkilerdir. Başlıca garig türleri; kermez meşesi, akçakesme, kekik, adaçayı, laden, katran ardıcı ve gevendir. Frigana da denir.

c) Psödomaki

Akdeniz iklim bölgelerine yakın ancak daha nemli ve yaz kuraklığının daha azaldığı yerlerde yapraklarını dökmeyen maki elemanları arasına giren ve kışın yapraklarını döken türlerdir. Ormanların tahrip edildiği yerlerde görülürler. Özellikle Akdeniz ve Karadeniz ikliminin geçiş sahalarında yer alan bu maki türüne psödomaki adı verilir. Yalancı maki de denir.

Başlıca psödomaki türleri; funda, kocayemiş, sandal, erguvandır.

3) OT FORMASYONU

Çevre faktörlerinin ağaç ve ormanın yetişmesine uygun olmadığı bölgelerin doğal bitki örtüsü, mevsimlik ot olup bu formasyonlara yani bitki topluluklarına ot formasyonu adı verilir.

Karaların yaklaşık %30- %35'i orman ve çalı formasyonları ile yine hemen hemen %20'si ot formasyonları ile örtülüdür.

a) Savan

Tropikal bölgelerin, kurak mevsimli yörelerindeki yüksek boylu ot topluluklarından oluşmuş bitki formasyonu tipine, ağacı bulunan çayırlar anlamına gelen savan denir. Savanlar, Ekvatoral yağmur ormanları ile sıcak çöller arasındaki geçiş bölgesinde yer alan geniş çayırlıklardır. Yaz yağışlarına bağlı olarak yeşeren bu otlar, kış mevsimin kurak geçmesinden dolayı sararır. Amazon Havzası ve Kongo Havzası çevresinde görülür.

Savanların başlıca görüldükleri yerler; Sudan, Çad, Nijerya, Mali, Moritanya, Brezilya, Venezüella, Kolombiya, Peru ve Bolivya'dır.

b) Step (Bozkır)

Kurak ve yarı kurak bölgelerde, yağış miktarının ağaç yetişmesine yetmeyecek kadar az olduğu yerlerde, (ılıman karasal) ilkbahar yağışlarına bağlı olarak yeşeren ve yaz kuraklığına dayanamayarak yazın sararan, kuruyan seyrek ve cılız ot topluluklarına step denir. Step bitki örtüsünün görüldüğü yerlerde yıllık yağış miktarı 250–400 mm arasındadır. Bozkırları Oluşturan Otlar; geven, çoban yastığı, üzerlik, yavşan otu, gelincik, sığır kuyruğu, koyun yumağı, çayır üçgülü. Orta kuşağın ılıman karasal iklim bölgelerinde görülür. Örneğin, Orta Asya ve İç Anadolu gibi.

Savanlara; Güney Amerika'da Pampas, Doğu Avrupa'da bu formasyona Step, Kuzey Amerika ve Avustralya'da Preri ve Anadolu’da ise Bozkır denir.

c) Çayır

Orta kuşak sert karasal iklim sahalarında veya yüksek dağlarda görülen ve yaz boyu yeşil kalan bozkırlardan daha gür ot topluluklarıdır. Orman üst sınırından sonra yetişen çayırlara dağ çayırları (alpin çayırları) da denilmektedir. Yaz yağışlarına bağlı olarak yaz boyu yeşil kalan çayırlar, steplere göre daha gürdür. Çayırlıklarda bulunan bitkilerin başlıcaları; ipekçi otu, tilki kuyruğu, ayrık çimleri, titrek otları, çayır yulaflarıdır.

Çayırlıklar, genel olarak doğal çayırlıklar ve yapay çayırlıklar olmak üzere ikiye ayrılır:

Doğal çayırlıklar, ılıman iklim kuşağında, deniz ikliminin bulunmadığı yerlerde ve sulak topraklarda bulunur.

Yapay çayırlıklar ise, çayır bitkilerinin devamlı yetişmesi imkânı olmayan topraklarda bu bitkilerin insanlar tarafından yetiştirilmesi ile meydana gelir.

d) Tundra

Soğuk çöllerin hâkim bitki topluluğu tundralardır. Kuzey ülkelerinde rastlanan kısa boylu ot topluluklarıdır. Ilıman kuşağın kuzeyinden kutuplara doğru yaklaşıldıkça ormanların yerini, bodur çalılar ile karayosunları ve likenlerden meydana gelen tundralar yer alır. Tundralar yılın dörtte üçünden uzun süreyle karlarla örtülü kalır. Görüldüğü yerler, Grönland kıyıları, Kanada ile Sibirya'nın kuzeyi.

Tundraların hakim olduğu alanlar, Grönland Adası'nın kıyı kesimleri, İskandinav Yarımadası, Kanada, Sibirya'nın kuzeyidir.

e) Çöl Bitkileri

Kuraklığa uyum sağlamış olan kurakçıl kaktüsler, otlar ve çalılardan oluşur. Bu bölgelerde kuraklığa en iyi uyum sağlamış bitkiler olup araziye çok seyrek olarak dağılmış bulunan kurakçıl otlar, çalılar ve kaktüsler ile yer yer hurma ve palmiye ağaçlarından oluşan doğal bitki örtüsüdür. Bu sahalarda yıllık yağış miktarı 200 mm.'nin altındadır. Buralar; Büyük Sahra, Arabistan, Orta Asya ülkeleri, Meksika, Arizona, Avustralya Kıtası'nın iç kesimleridir.