Deprem (seizma), deprem nerelerde oluşur ?

Yer kabuğunun en hareketli yerleri levha kenarlarıdır. Levhaların hareketliliği sırasında yer kabuğunun derinliklerinden kaynaklanan ve yeryüzünde sarsıntılar ve titreşimler halinde çok hızlı gerçekleşen yer kabuğu hareketlerine deprem denir.

Deprem (Seizma)

Yer kabuğunun en hareketli yerleri levha kenarlarıdır. Levhaların hareketliliği sırasında yer kabuğunun derinliklerinden kaynaklanan ve yeryüzünde sarsıntılar ve titreşimler halinde çok hızlı gerçekleşen yer kabuğu hareketlerine deprem denir.

İç merkeze, yani odak noktasına en yakın olan yerüstü noktasına dış merkez yani episantır denir. Günlük dilde sadece depremin merkezi dediğimiz bu yerde deprem en kuvvetli biçimde hissedilir ve en büyük hasarı yapar. (Aşağıdaki şekilde A noktası olarak gösterilmiştir). Dış merkez de iç merkez gibi tek nokta değil, bir alandır. Doğal olarak depremin merkez üssü, deprem sarsıntısının en fazla hissedildiği noktaya karşılık gelir. Yıkıcı etkisi en fazla burada oluşur.

Depreme yol açan hareket, genellikle yeryüzünün onlarca kilometre altında meydana gelir. İşte bu hareketin (kırılmanın) oluştuğu fay bölgesine iç merkezi, yani hiposantır adı verilir
(Yukarıdaki şekilde B noktası olarak gösterilmiştir). Bu nokta enerjinin en fazla biriktiği ve fayın ilk kırıldığı yerdir.

Depremlerde, deprem enerjisinin açığa çıktığı noktanın yeryüzüne olan en kısa uzaklığına odak derinliği (yukarıdaki şekildeki A ve B arasındaki mesafe) adı verilir. Diğer bir ifade ile dış merkez ile iç merkez arasındaki uzaklıktır. Derin odaklı depremler yüzeyde daha geniş alanda hissedilir fakat oluşturdukları hasar daha az olur.

Deprem dalgaları yüzeye ulaşıncaya kadar güçlerini azaltır. Buna karşın sığ odaklı depremler (yüzeye yakın) yüzeyde daha dar alanda hissedilirken, yüzeydeki etkisi daha şiddetli olur ve daha çok hasara yol açar. Bu tür depremler, deprem dalgaları yüzeye ulaşıncaya kadar güçlerini yitirmeden ulaştıkları için şiddetli olurlar.

Yer kabuğu hareketleri, yer kabuğunu oluşturan tabakaların üzerinde çok büyük gerilimler oluşturur. Bu gerilimler neticesinde sert olan tabakalar kırılır. Bu kırık alanlarına fay (kırık) adı verilir. Fayların geçtiği sahalar çoğu kez yer kabuğunun altında biriken enerjinin kolaylıkla yeryüzüne çıktığı alanlardır. Fay hatlarının geçtiği yerlerde deprem riski de fazladır.

Deprem, yanardağ patlaması ya da toprak kayması gibi yer hareketlerinin deniz tabanında meydana getirdiği alçalma ya da yükselme nedeniyle oluşan dev deniz dalgalarına tsunami denir. Tsunaminin gel-gitle bir ilgisi yoktur. Genellikle okyanuslarda görülürler ve kıyıya yaklaştıkça hızları düşer ama yükseklikleri artar. Sığ sulardaki bir tsunami dalgasının yüksekliği 30 m'den fazla olabilir.

Depremler Nerelerde Oluşur?

Genel olarak depremler, levhaların sınırlarında meydana gelen değişmeler sonucu ortaya çıkan enerjidir. Açığa çıkan bu şiddetli enerji sismik dalgalar yayar ve dalgaların hızları kayanın cinsine göre değişir. Granit gibi yoğun kayalarda hız, kum ya da çakıldan çok daha fazladır. Yer kabuğunu oluşturan levhaların birbirine sürtündükleri, birbirlerini sıkıştırdıkları, birbirlerinin üstüne çıktıkları ya da altına girdikleri alanlar depremlerin olduğu yerlerdir. Depremlerin hemen büyük çoğunluğu bu levhaların birbirlerini zorladıkları levha sınırlarında oluşmaktadır. Hareket eden levhaların kenarlarında ve orta kısımlarında belirli bir süre kuvvet (enerji) birikir. Bu kuvvet kayaçların dayanma sınırını aşınca kırılma (yeni fay oluşumu) veya eskiden kırılmış kısımların (fayların) hareket etmesine neden olur.

Bu sırada, daha önce birikmiş enerji deprem dalgaları ile açığa çıkarak yayılır. Bunu bir ağaç dalını kırmaya benzetebiliriz. Dalı belirli bir süre kırmadan eğebiliriz. Ancak bükme işlemini devam ettirdiğimizde dal bir anda kırılır. Bu kırılma yer kabuğundaki fayların hareketine, kırılma anında çıkan ses (ses dalgaları) ise deprem dalgalarına benzetilebilir. Gerek deprem hatları, gerekse volkanik alanların ikisinin de levha sınırlarında yoğunlaştığı görülmektedir. Özellikle deprem alanları ile levha sınırları aynen birbiri üzerine oturmaktadır. Volkanik alanlarda genel olarak aynı dağılışa uygun düşmekte, genel olarak da çarpışan veya uzaklaşan levhaların sınırlarını takip etmektedir.

Dünya üzerindeki volkanik alanlarla; deprem bölgeleri, fay hatları, genç kıvrım dağları ve sıcak su kaynakları arasında bir paralellik vardır. Bu alanların çoğu kıta veya levha sınırlarında yer alır. Genç sıradağlar, volkanlar, volkanik ada yayları, okyanus ortası sırtları, genç kıvrım ve kırık dağları, sıcak su kaynakları, deprem kuşaklarının hemen hepsi bu hatlardadır. Sebebi bu alanlarda yer kabuğunun hareket halinde olmasıdır.

Yeryüzünde tektonik depremlerin en çok görüldüğü alanlar:

Büyük Okyanus Kıyıları (Pasifik Kuşağı - Ateş Çemberi):

Asya'nın doğusunda Kamçatka, Japonya, Filipinler, Endonezya, Amerika'nın batısında Aleut Adaları, Kaliforniya, Meksika, Şili, Peru'dur. Dünya'daki depremlerin %68'i burada görülür.

Alp - Himalaya Kuşağı:

Antiller'den başlayarak Akdeniz çevresi, Alpler ve Hindistan'ın doğusuna kadar uzanan doğu - batı doğrultulu bir kuşaktır. İspanya, İtalya, Kuzey Afrika, Yugoslavya, Yunanistan, Türkiye, İran, Hindistan, Pakistan, Afganistan, Doğu Hint Adaları. Dünya'daki depremlerin %25'i burada görülür.

Atlas Okyanusu'nun orta kesimi:

Asor Adaları ve İzlanda.

Yeryüzünde deprem riskinin en az olduğu yerler:

1. Avustralya'nın batısı
2. A.B.D ve Kanada'nın doğusu
3. Kuzeybatı Avrupa - Grönland, İskandinav Yarımadası
4. Doğu Avrupa
5. Asya'nın kuzeyi (Sibirya)
6. Güney ve Orta Afrika
7. Antarktika