Geleneksel Türk tiyatrosu dört başlıkta incelenir: Karagöz, orta oyunu, meddahlık, köy seyirlik oyunları.

Geleneksel Türk tiyatrosu ve türleri

1. KARAGÖZ

Geriden ışıkla aydınlatılmış bir perde arkasında hareket ettirilen resimlerin gölgelerinden yararlanılarak oynatılan oyuna gölge oyunu denir. Birçok milletin kendine özgü gölge oyunları vardır. Türk milletinin gölge oyunu olan Karagöz, aslında birçok yeteneğe sahip bir sanatçının çoğunlukla tek başına gerçekleştirdiği sanatsal bir gösterimdir. Bu gösterimi yapan kişiye hayalî ya da hayalbâz denir. Hayâlbazın en önemli yardımcısı perde gazeli, şarkı, türkü okuyan, tef çalan yardaktır.

Karagöz, kesintisiz biçimde oynanan dört bölümden oluşur: Mukaddime (giriş), muhavere (söyleşme), fasıl, bitiş.

Doğrudan yazılı bir metne bağlı kalmanın söz konusu olmadığı Karagöz oyununda kişiler, birer karakter değil, tiptir. Bu tiplerin en önemlileri Karagöz ile Hacivat’tır. Bu oyundaki diğer tipler şunlardır: Çelebi, Zenne, Beberuhi, Tuzsuz Deli Bekir, Himmet.

Karagöz: Okumamış halk adamı tipidir. Hacivat’ın kullandığı yabancı kelimeleri ya hiç anlamaz ya da yanlış anlar. Bu yanlış anlamalar, oyunda gülünç durumların oluşmasını sağlar. Karagöz, dobra, zaman zaman da patavatsız olmasından ötürü sürekli zor durumlarla karşılaşır. Buna rağmen bir yolunu bulup işin içinden sıyrılır. Çoğu zaman işsizdir, Hacivat’ın bulduğu işlere girip çalışır.

Hacivat: Hacivat biraz öğrenim görmüş, gösteriş meraklısı, kendini beğenmiş yarı aydın tipidir. Arapça ve Farsça kelimeleri sıkça kullanır. Perdeye gelen hemen herkesi tanır, onların işlerine aracılık eder. Alın teriyle çalışıp kazanmaktan çok Karagöz’ü çalıştırarak onun sırtından geçinmeye bakar.

Çelebi: Türkçeyi İstanbul ağzıyla kusursuz bir şekilde konuşur. Bazı oyunlarda zengin bir bey, bazı oyunlarda bir mirasyedi, bazı oyunlarda ise zevk düşkünü bir çapkındır.

Zenne: Karagöz oyunundaki bütün kadınlara genel olarak zenne denmiştir.

Beberuhi: “Yaşı büyük aklı küçük” deyimiyle nitelendirilebilecek bir tiptir.

Tuzsuz Deli Bekir: Bir elinde içki şişesi, bir elinde tabanca ya da kama vardır. Olayların karmaşıklaştığı anda gelip kaba kuvvetle olayı çözer.

Himmet: Sırtında baltası olan kaba saba bir tiptir.

Örnek Karagöz ve Hacivat oyunu metni okuyunuz.

2. ORTA OYUNU

Orta oyunu “Karagöz’ün gerçek oyuncular aracılığıyla canlandırılmış şekli” olarak tanımlanabilir.

Orta oyunu, etrafı çepeçevre seyircilerce kuşatılmış yuvarlak bir açık alanda oynanır. Orta oyununun icra edildiği yere yani modern tiyatrodaki karşılığıyla “sahne”ye, orta oyununda meydan denir.

Doğrudan yazılı bir metne bağlı kalmanın söz konusu olmadığı orta oyununda kişiler, birer karakter değil, tiptir. Bu tiplerin en önemlileri Kavuklu ile Pişekâr’dır. Pişekâr, Karagöz oyunundaki Hacivat’ın, Kavuklu ise Karagöz’ün benzeridir.

Orta oyunundaki dramatik örgü, güldürü amacı üzerine kurulmuştur. Bu amacın gerçekleştirilmesi için taklit, benzetme, yanlış anlama ya da anlamazlıktan gelme gibi unsurlardan yararlanılmıştır.

Orta oyunu dört bölümden oluşur: Öndeyiş (giriş), muhavere (söyleşme), fasıl, bitiş. Her ne kadar orta oyunundaki dramatik örgü fasıl bölümünde yer alsa da gerek orta oyununun gerekse Karagöz’ün asıl ustalık gerektiren ve izleyicilerin de en çok dikkatini çeken bölümü muhaveredir.

Örnek Kavuklu ile Pişekar oyunu metni okuyunuz.

3. MEDDAHLIK

Taklit yaparak ve hikâye anlatarak halkı eğlendiren sanatçılara geleneksel Türk tiyatrosunda meddah denmiştir. Meddahların taklit yapmaları onları tiyatroculara, hikâye anlatmaları ise halk hikâyecilerine (âşıklara) yaklaştırmıştır.

Meddahlar taklit yeteneklerini çoğunlukla güldürme, hikâye anlatma yeteneklerini ise halkı bilgilendirme amacıyla kullanmış; geniş bilgi dağarcıkları sayesinde gösterilerinde Köroğlu, Battal Gazi, Hz. Hamza, Hz. Ali vb. kişilerin kahramanlık hikâyelerinden Hz. Hüseyin’in katledildiği Kerbela faciasına; İran mitolojisinden İstanbul’daki günlük yaşam sahnelerine kadar pek çok ögeye yer vermişlerdir.

Meddahların sanatlarını sergiledikleri yerler olan kahvehanelerde ve benzeri mekânlarda basit de olsa herhangi bir sahne düzeni kullanılmamıştır.

Meddahlar, sanatlarını icra ederken iki nesneden yararlanmışlardır: Mendil ve sopa. Meddah, omzuna attığı ya da doladığı mendili, kadın taklidi yaptığında başörtüsü, yemek yiyen birini taklit ettiğinde sofra örtüsü olarak kullanmıştır. Sopayı ise kapı çalma sesini veren bir efektte kullanabildiği gibi anlattığı olaylara bağlı olarak saz, süpürge, tüfek vb. olarak da kullanabilmiştir.

4. KÖY SEYİRLİK OYUNLARI

Köylerde düğünleri şenlendirmek, baharın gelişini kutlamak, uzun kış gecelerinde hoşça vakit geçirmek vb. amaçlarla köy odalarında veya köy meydanlarında oynanan, sahne ve dekor gerektirmeyen, köy yaşamının özelliklerine göre düzenlenen oyunlara köy seyirlik oyunları denir. Bu tür oyunlar, köylüler yani amatör oyuncular tarafından oynanır.

İnsanların güneşin doğması, yağmurun yağması, ekinlerin bereketli olması, hayvanların üremesi, baharın bir an önce gelmesi için hep birlikte büyü törenleri yaptıkları zamanların izlerini taşıyan bu oyunlarda ak-kara çatışması önemli yer tutar. Tarıma dayalı eski toplumlarda ekim yapılmayan kış ayları yokluk; yaz ayları ise bereket ve bolluk demekti. Kara, bu toplumlarda yokluk; beyaz ise bereket ve bolluğun simgesi olarak algılanmıştır.

  • Yazı Etiketleri :
  • Karagöz
  • orta oyunu
  • meddahlık
  • köy seyirlik oyunları
18. yüzyıl edebiyatı genel özellikleri, şairleri ve eserleri, nesir yazarları ve eserleri
Yazıyı Oku

18. yüzyıl edebiyatı genel özellikleri, şairleri ve eserleri, nesir yazarları ve eserleri

17. yüzyıl edebiyatı genel özellikleri, şairleri ve eserleri, nesir yazarları ve eserleri
Yazıyı Oku

17. yüzyıl edebiyatı genel özellikleri, şairleri ve eserleri, nesir yazarları ve eserleri

16. yüzyıl edebiyatı genel özellikleri, şairleri ve eserleri, nesir yazarları ve eserleri
Yazıyı Oku

16. yüzyıl edebiyatı genel özellikleri, şairleri ve eserleri, nesir yazarları ve eserleri

19. yüzyıl edebiyatı genel özellikleri, şairleri ve eserleri, nesir yazarları ve eserleri
Yazıyı Oku

19. yüzyıl edebiyatı genel özellikleri, şairleri ve eserleri, nesir yazarları ve eserleri

15. yüzyıl edebiyatı genel özellikleri, şairleri ve eserleri, nesir yazarları ve eserleri
Yazıyı Oku

15. yüzyıl edebiyatı genel özellikleri, şairleri ve eserleri, nesir yazarları ve eserleri

Dini - tasavvufi halk şiiri ve türleri
Yazıyı Oku

Dini - tasavvufi halk şiiri ve türleri

Menu