İlk Türk devletlerinde kültür ve uygarlık

İlk Türk devletlerinde devlet yönetimi, ordu, din ve inanış, hukuk, yazı - dil ve edebiyat, sosyal hayat, ekonomi, bilim ve sanat nasıldı ?

A) DEVLET YÖNETİMİ

- İlk Türk Devletlerinde, toplumun siyasi örgütlenmesinin en üst basamağını "Devlet ( İl )" oluştururdu. Genel yapısı ile Türk Devlet anlayışı;

1. Devletin başında Kağan, Hakan veya Han unvanları taşıyan bir hükümdar bulunurdu. Bunların dışında "Tanhu, Şan-yu, İlteber ve İdikut" gibi unvanlarda kullanılırdı.

- Hükümdarlığın kaynağı "ilahi" idi. Hükümdarlık yetkisinin Gök Tanrı tarafından verildiğine inanılırdı ve buna "Kut" denirdi. Bu yetkinin tüm hükümdar ailesine ait olduğuna inanılırdı. Bu anlayış hükümdar ailesi üyelerinin her birinin devleti yönetme hakkına sahip olduklarının göstergesi sayılırdı.

2. Hükümdarların ilahi yetkilere sahip olduklarına inanılmakla birlikte, halkı örf ,adet,gelenek ve göreneklerden oluşan ( nesilden nesile geçen ) "Törelere" bağlı olarak yönetirlerdi.

3. Hükümdarlara devlet işlerinde "Hatun" denilen eşleri yardımcı olurdu.

4. Türklerde Devlet "Hükümdar ailesinin ortak malıdır" anlayışı yaygındı. Esaslı bir veraset ( kalıtım ) sistemi getiremediklerinden bu anlayışları taht kavgalarına neden olmaktaydı. Bu da Türk Devletlerinin kısa sürede parçalanmalarına ve yıkılmalarına yol açan en zayıf yanları idi.

5. Türk Devletlerinin bir çoğu "merkeziyetçi" bir devlet yapısı kuramamışlardı. "İkili Devlet" anlayışı ( Doğu-Batı, Sağ-Sol vb ) yaygındı. "Gök Tanrı" inanışının etkisi ile güneşin doğduğu "Doğu" kutsal sayılırdı ve Büyük Hakan Doğu illerini yönetir, hanedan üyeleri ise Yabgu unvanı ile Hakana bağlı olarak Batı illerini yönetirdi.

6. İlk Türk Devletlerinde, "Devlet işlerinin görüşülüp karara bağlandığı" Toy, Kurultay veya Kengeş denilen bir meclis bulunmaktaydı. (Türk-İslam Devletlerinde bu görevi Divan denilen organ yürütmekteydi). Bu mecliste ülkenin siyasi, ekonomik, askeri, dini, sosyal, savaş ve barış kararları ile törelerin konması, değiştirilmesi gibi her türlü konu görüşüldü. Ancak Kurultay kararları Hükümdarları bağlamazdı. Bu özelliği ile Kurultay'ın Hükümdarların bir nevi "danışman meclisi" niteliği taşıdığı söylenebilir. Hükümdarların ilahi yetkilerle donatılmış olmalarına karşın Kurultayın görüşlerine uyan "demokratik" bir anlayış içinde oldukları ileri sürülmüştür. Aynı zamanda Hükümdarların her istediklerinin de Kurultay tarafından kabul edilmediği görülmüştür.

7. Devlet işlerinde; Tarkan (Hakana her konuda yardım eden üst düzey memur) Buyruklar ( Bakanlar ), Bitikçi ve Tamgacılar ( yazışmalar yaparlar, devletin dış politikasını belirlerler ), Aygucu ( Hükümet Başkanı ), Tudun ( vergi işleri ) işbora - Apa (Normal Memur) gibi görevliler de bulunmaktaydı.

8. Uygurlar hariç genellikle Türk Devletleri'nin, askeri temellere dayalı devlet özelliği taşıdıkları ileri sürülmüştür.

ORDU

1. Türklerin devlet kurmalarında ve kısa sürede çok geniş alanlara sahip olmalarında disiplinli ve güçlü ordular kurmaları en önemli etken olmuştur.

2. Türklerde ilk düzenli ordu teşkilatını, "onluk sistem" üzerine kuran ve günümüz ordularına temel oluşturan Büyük ( Asya ) Hun hükümdarı Mete'dir.

3. Türk Devletleri, genellikle askeri temellere dayalı devlet özelliği gösterdiklerinden her Türk asker sayılırdı ve 'Ordu-Ulus' geleneği yaygındı.

4. Yaşadıkları coğrafi ortamın sertliği çevrelerinin düşmanlarla çevrili olması nedeniyle küçük yaştan itibaren birer asker gibi yetişmelerine özen gösterilir ve her türlü zorluğa hazırlanırlardı.

5. Türk ordularında ordunun temeli atlı kuvvetlerden oluşurdu.

6. Türklerin keşif seferleri ve yıpratma savaş taktikleri yanında "Turan" ve "Hilal taktiği" olarak adlandırılan savaş taktiğinin çok önemli olduğu ileri sürülmüştür.

DİN ve İNANIŞ

1. Türkler, tarihleri boyunca çok geniş alanlara yayıldıklarından, Türkler arasında bir çok farklı din yayılmıştır.

2. İlk dönemlerde her şeyin yaratıcısı olarak nitelendirilen Gök-Tanrı inanışı yaygın olarak görülmüştür.

3. Şamanizm, bir dini inanış olmayıp daha çok falcılık, sihir, büyücülük olarak ortaya çıktığı gibi Türklerde Puta tapıcılıkta görülmemiştir. Şaman denilen din adamlarının gizli güçleri olduğuna inanılırdı.

4. Türkler arasında, Gök-Tanrı inancından başka Doğa güçlerine inanma, Atalar Kültü, Maniheizm, Budizm, Hıristiyanlık, Musevilik ve İslamlık dinleri yayılmıştır.

5. Farklı dini inanışa sahip olan Türklerin bir arada yaşamaları dini hoşgörüye sahip olduklarının en önemli göstergesidir.

6. Türkler; din adamlarına, Şaman ( Kam ) veya Baksı demişlerdir. Din adamlarının ayrıcalıkları olmadığından Türklerde "Ruhban sınıfının olmadığı" ileri sürülmüştür.

7. Türkler, ölümden sonraki yaşama inanmışlardır. Yuğ adı verilen dinsel törenler düzenlenir, ölü eşyaları ile birlikte "Kurgan" denilen mezarlara gömülürlerdi. Mezar başlarına kahramanlıklarının işareti olarak "Balbal" adı verilen taş heykeller dikerlerdi. Ayrıca iyilerin uçmağa ( cennete ) kötülerin tamuya ( cehenneme ) gideceğine inanılırdı.

HUKUK

1. Orta Asya Türkleri'nde devlet yapısını ve sosyal yaşamı düzenleyen hukuk kurallarına "Töre" denirdi. Kaynağını, örf, adet, gelenek ve göreneklerden alan bu kurallar yazılı değildi.

2. Töreleri değiştirme ve ihtiyaca göre yeni kurallar koyma yetkisi Kurultay'a aitti.

3. Başta Hükümdar olmak üzere herkes Töreye uymak zorundaydı.

4. Ticaret yaşamının etkisi ile Uygurlar döneminde ilk kez yazılı hukuk kavramına geçildiği görülmüştür.

YAZI, DİL ve EDEBİYAT

1. Dilimiz Türkçe, Ural-Altay Grubu'nun Altay kolundandır.

2. İlk ulusal ( milli ) alfabemiz 6. yy da Yenisey ve 8. yy da Göktürk Kitabeleri'nde ( yazıtlarında ) kullanılan Göktürk ( Orhun ) Alfabesi'dir.

3. Temeli Sogd Alfabesi'ne dayanan "Uygur Alfabesi" de ulusal ( milli ) alfabelerimizdendir.

4. Türkler İslamiyet'i benimsedikten sonra yaygın olarak Arap Alfabesi'ni kullanmışlardır.

5. Cumhuriyet döneminde 1928 den itibaren ise Latin ( Yeni Türk ) Alfabesi kullanılmaktadır.

6. Türk edebiyatının en önemli örnekleri ise destanlardır. Bunlar;

7. Türklere ait en eski yazıtlar ( kitabeler ), VI. yy'a ait olan Yenisey Yazıtları ile VIII. yy'a ait olan Orhun ( Göktürk ) Yazıtlarıdır. II. Göktürk ( Kutluk ) Devleti dönemine ait olan, Bilge Kağan ( 735 ) Kültigin ( 732 ) ve Vezir Tonyukuk ( 727 ) adına dikilen Orhun Yazıtları, Türk tarihinin ve Türk Edebiyatının ilk yazılı belgeleri olmaları bakımından çok önemli olduğu gibi Göktürk Alfabesi'nin özelliklerini gösteren siyasi bir belge niteliğindedir. Yolluğ Tigin tarafından yazılan kitabeler 1893 yılında Danimarkalı bilgin Thomsen tarafından okunmuştur.

8. Uygurlar Türkler arasında ilk kez hareketli harflerden oluşan matbaayı ve kağıdı kullanmışlardır.

SOSYAL HAYAT

1. Türklerde toplumun temelini "Oğuş" denilen aile oluştururdu. Ailelerin birleşmesiyle "Uruğ-Sülale", sülalelerin birleşmesi ile "Boy", Boyların birleşmesi ile millet yani "Budun", Budunların birleşmesi ile "Devlet" meydana gelirdi.

EKONOMİ

1. Türklerde ekonominin temeli, hayvacılığa dayalıdır. Bunda yaşadıkları coğrafi ortamın ( geniş bozkır ve dağlık alanlar ) ve iklim koşullarının etkili olduğu görülmüştür. Bu da göçebe biçimde ( konar-göçer ) yaşamalarını zorunlu kılmıştır.

2. Sürüler halinde at, koyun ve keçi besleyen Türkler bunlardan hem beslenmede, hem giyimlerinde, hem de taşınmalarında yararlanmışlardır.

3. Hayvancılığın dışında ihtiyaçları oranında tarıma elverişli alanlarda mevsimsel tarım yaptıkları da görülmüştür. Hunların sulama kanalları açmaları tarıma önem verdiklerinin bir göstergesidir.

4. Mani Dini'ni benimseyen Uygurların dinlerinin etkisi ile yerleşik yaşamı benimsediklerinden diğer Orta Asya Türk topluluklarından farklı olarak tarıma yönelmişlerdir. Açtıkları sulama kanallarının bu gün dahi kullanıldığı ileri sürülmektedir.

5. Çin'den başlayan Karadeniz ve Akdeniz'e uzanan " Tarihi İpek Yolu " Türklerin ticari yaşamında önemli etken olduğu gibi dış politikalarında da önemli yer tutmaktaydı. İpek Yolu'na egemen olmak istemeleri Çin ile mücadelelerinde ki en önemli nedenlerin başında gelmekteydi. Göktürklerin İpek Yolu ticaretinin güven içinde yapılması için önce Sasanilerle sonra Bizanslılarla anlaşmalar yapmaları bu yola ne kadar önem verdiklerinin açık bir göstergesidir.İpek Yolu'nun kuzeyinden, bu yola paralel olarak uzanan "Kürk Yolu" da ticaret yaşamlarında önemli yer tutmaktaydı.

6. Türkler arasında dokumacılık ( Pazırık kurganında bulunan, Hunlara ait halının dünyanın en eski halısı olduğu ileri sürülmüştür ), maden işletmeciliği ( Kazakistan'da Alma-Ata yakınlarında Esik Kurganı'nda çıkan ve Hunlara ait olduğu ileri sürülen "altın elbiseli adam heykeli"), dericilik alanlarında da büyük ilerlemeler olduğu görülmüştür.

7. Türklerde toprağın mülkiyeti devlete aitti. Kişiler çok büyük topraklara sahip olamazlar, hizmetleri karşılığı toprağın kullanım hakkını alırlardı. Yurtluk denilen bu sistemin Selçuklarda "Ikta" Osmanlılarda "Tımar" istemi olarak devam ettiği ileri sürülmüştür.

BİLİM ve SANAT

1. Türkler Astronomi'ye büyük ilgi duymuşlar bunun sonucu Bir yılı 365 gün 6 saat kabul eden "Güneş Yılı" esasına dayalı "On iki Hayvanlı Takvimi" kullanmışlardır.

2. Orta Asya Türklerinin çoğunluğu göçebe biçiminde yaşadıklarından tapınaklar, saraylar ve kaleler gibi mimari eserler yapmamışlar daha çok taşınabilir nitelikte otağ, ipek halılar, at eyerleri, koşum takımları vb eserler yapmışlardır.

3. Otağ adı verilen keçeden yaptıkları çadırları oldukça ünlüdür.

4. Yaptıkları eserleri pars, kaplan, kurt ve geyik gibi hayvan figürleri ile süsledikleri görülmüştür. Bu süsleme tarzına "Hayvan Üslubu" adı verilmiştir.

5. Yerleşik yaşam uygarlığını benimseyen Uygurlar ise mimari, resim ve heykelcilik alanlarında ileri gitmişlerdir. Tapınaklarında Mani ve Budizm Dinlerini benimsemelerinin etkili olduğu ileri sürülmüştür.