Dini - tasavvufi halk şiiri ve türleri

Dini-tasavvufi halk şiirinde asıl amaç sanat yapmak değil, din ve tasavvuf düşüncesini geniş halk kitleleri arasında yaymaktır. İlahi, nefes, nutuk, devriye, şathiye tekke edebiyatının başlıca şiir türleridir.

Dinî-tasavvufî halk şiirinde asıl amaç sanat yapmak değil, din ve tasavvuf düşüncesini geniş halk kitleleri arasında yaymaktır.

Şairleri çoğunlukla tarikatlarda yetişmiş şeyh ve dervişlerdir. 12. yüzyılda Ahmet Yesevi tarafından başlatılan tekke edebiyatı, Anadolu'da 13. yüzyıldan itibaren yaygınlık kazanmıştır.

Halk edebiyatı nazım biçimlerini kullanmaya devam etmişlerdir. Dörtlük birimiyle söylenen şiirlerde genellikle hece ölçüsü kullanılmıştır. Aruz ölçüsüyle yazılan şiirler azdır.

Şiirlerin çoğunluğu belli bir ezgiyle söylenir.

Dili, âşık edebiyatına göre biraz daha ağırdır, çünkü din ve tasavvufla ilgili terimlere yer verilmiştir.

Allah sevgisi, doğruluk, ibadet, dünyanın gelip geçiciliği, Allah'a ulaşma yolları, insana değer verme ve tasavvufla ilgili konular tekke şiirinin ana temalarını oluşturur.

İlahi, nefes, nutuk, devriye, şathiye tekke edebiyatının başlıca şiir türleridir.

İlahi

Allah'ın varlığını, birliğini, yüceliğini övmek; Allah'a yalvarıp yakarmak, onun aşkıyla coşup yanmak, ona ulaşmada gösterilen çabayı anlatmak amacıyla yazılmış, belli bir makama göre okunan dinî-tasavvufî halk şiiridir.

Aruz ölçüsüyle ve beyit birimiyle yazılan ilahilerin yanında, hecenin 7'li, 8'li ve 11'li kalıplarıyla ve dörtlük birimiyle yazılan çok sayıda ilahi örneği vardır.

İlahi türünün öncüsü ve en tanınmış ustası Yunus Emre'dir. Yunus Emre, ilahilerinde hece ölçüsü ve halkın anlayabileceği sade bir dil kullanmıştır.

İlahi, Mevlevilerde ayin, Bektaşilerde nefes, Halvetilerde durak, Alevilerde deme adını alır.

Nefes

Bektaşi tarikatına bağlı şairlerin din ve tasavvufla ilgili konuları tarikatın bakış açısına ve dünya görüşüne göre işledikleri şiirlerdir. Nefeslerde Vahdet-i Vücut felsefesi anlatılır. Ayrıca Hz. Muhammet ve Hz. Ali'yi övmek için yazılmış nefesler de vardır. Nükteli ve alaylı bir üslup, nefeslerde belirgin olarak görülür.

Nutuk

Tarikat ehli kişilerin (pirlerin ve mürşitlerin), tarikata yeni giren dervişlere öğüt vermek, tarikat kurallarını ve adabını öğretmek, tarikat derecelerini göstermek amacıyla söyledikleri şiirlerdir. Daha çok Bektaşî ve Alevi ozanları tarafından kullanılan bir türdür.

Devriye

"Devir" kuramını anlatan şiirlerdir. Devir kuramı, Hz. Muhammet'in "Ben nebî iken Âdem su ile çamur arasındaydı" hadisini açıklar. Tasavvuf yorumcularına göre Muhammet yeryüzüne sonradan gelmiştir. Halbuki Muhammet'in ruhu ezelden beri vardı. Vakti gelen ruh, doğarak maddi aleme iner. Önce cemâda, sonra nebâta, hayvana, insana ve en sonunda da insan-ı kamil'e geçer. Oradan da Tanrı'ya kavuşur ve onunla birleşir. İnsanın maddi dünyaya inişine "nüzûl", tekrar Tanrı'ya dönüşüne "urûc" denir. Bu inişi ve tekrar geri dönüşü anlatan şiirlere devriye adı verilir.

Şathiye

"Şatıh", "şathiyat-ı sofiyâne" gibi adlarla da anılan şathiye, tekke şairlerinin yazdığı, ilk bakışta anlamsız, hatta dine aykırı görülebilecek olan, ama gerçekte tasavvufun kimi gizlerinin simgeler ve mecazlar yoluyla verildiği tekke edebiyatı nazım türüdür.

Bu şiirlerin en önemli özelliği anlamının kapalı olması, ilk okuyuşta anlatılmak istenenin kavranamamasıdır. Din ve tasavvufla ilgili ciddi bir konuyu gülmeceli ve alaylı bir üslupla anlatan bu şiirlerde, görünüşte saçma sanılan sözlerin, yorumlandığında tasavvufla ve Kur'an-ı Kerim'in iç anlamıyla ilişkili olduğu görülür.