1. KAYNAŞTIRMA HARFİ
Türkçe bir sözcükte iki ünlü harf yan yana gelmez. Sesli ile bir sözcükten sonra sesli ile başlayan ek getirildiğinde araya Y, Ş, S, N ünsüzlerinden biri gelir. Bu harflere kaynaştırma harfleri denir.
Anasının kuzusu (tamlama ekleri)
Kaleyi fethettik (-i, -e hal ekleri)
Okuyacak (gelecek zaman eki, -ecek, acak)
Altışar (üleştirme eki, -er, -ar)
Okuyan (fiilden sıfat yapan ek, -en, -an)
2. SES DÜŞMESİ
* Sonu “k” ile bitten sözcüklere küçültme eki geldiğinde “k” ünsüzü düşer.
Küçük – cük -> Küçücük
Minik – cik -> Minicik
Ufak – cık -> Ufacık
* Bazı iki heceli sözcükler ünlü harfle başlayan bir ek aldıktan sonra hecelerindeki dar ünlü düşer.
Karın – ım -> Karnım
Şekil – i -> Şekli
Kayıp - ol -> Kaybol
Fikir – i -> Fikri
3. GENİŞ ÜNLÜ DARALMASI
Son hecesi geniş seslilerle (a-e) bitten sözcüklere -yor eki getirildiğinde geniş sesliler daralarak ı, i, u, ü
olur.
Anla – yor -> Anlıyor
Yaşa – yor -> Yaşıyor
Ye – yor -> Yiyor
4. SES TÜREMESİ
Tek heceli bazı sözcüklere küçültme eki getirildiğinde sesli türemesi olur.
Bir – cik -> Biricik
Gül – cük -> Gülücük
Genç – cik -> Gencecik
5. SERT SESSSİZ YUMUŞAMASI
Süreksiz sessizlerle bitten bir kelime sesliyle başlayan bir ek aldığında sondaki sert sessizler yumuşar.
P – ç – t – k -> (b, c, d , g(ğ))
Kitap – ım -> Kitabım
Ağaç – a -> ağaca
Yurt – umuz -> Yurdumuz
Renk – i -> Rengi
Gelecek – im -> Geleceğim
Uyarı: Özel isimlerde yumuşama sadece söyleyişte olur, yazışta olmaz.
| Yazılış |
Söyleniş |
| Gemlik’e |
Gemliğe |
| Zeynep’in |
Zeynebin |
| Ahmet’e |
Ahmede |
6. SERTLEŞME (SESSİZ BENZEŞMESİ)
Türkçe sözcüklerde sert sessizden sonra yine sert sessiz gelmelidir.
(F – S – T – K – Ç – Ş – H – P) + (c – d – g) -> ç t k
Sokak – da -> Sokakta
Türk – ce ->Türkçe
Bas – gı -> Baskı
Diş – ci ->Dişçi
7. ULAMA
Ünsüz harfle bitten sözcükten sonra ünlü ile başlayan bir sözcük geldiği zaman ulama yapılır. İki sözcük arasında noktalama işareti varsa ulama yapılmaz.
Türk askeri Mehmet Akif Ersoy
Ses olaylarıyla ilgili cümle örnekleri
İlk mektepte okuduk, biliyoruz. (Ünsüz benzeşmesi)
Şimdi hâlâ okutuluyor mu bilmiyorum; mesela "sobalarımızı ve turşularımızı kurarız, babam kömür alır, annem hırka örer vb." diye. (Ünlü daralması)
Kırlara çıkınız, kuzukulağı, yemlik, madımak toplayınız. (Ünsüz yumuşaması)
Şöööyle ufka doğru bakınız, "ufuk turu" denilen şey ne imiş anlayınız. (Ünlü düşmesi)