Bitki örtüsünün dağılışını etkileyen faktörler

Yeryüzünde diğer canlılarda olduğu gibi, bitki örtüsünün de yetişme şartlarını belirleyen faktörler bulunur. Bu faktörlerin biri ya da birkaçı bitkinin yetişmesinde hakim rol oynar. Bu bakımdan ortam şartları, bitki türü veya topluluğunun yetişmesinde son derece etkili rol oynar. Bitkinin yetişmesi ise iklim, topoğrafya, ana kaya ve toprak ile canlılar belirleyici olur.

BİTKİ ÖRTÜSÜ

Bitkiler, toprak örtüsü üzerinde yaşayan canlı varlıklardır. Topraktan aldıkları mineralleri hava, su ve güneş ışığı ile birleştirip fotosentez yaparak yeryüzünde yaşamın sürmesini sağlarlar.

Herhangi bir yerin iklim, toprak, arazi yapısı ve diğer tüm özelliklerinin meydana getirdiği, mevcut alanın karakterini yansıtan bitki örtüsüne o yerin doğal bitki örtüsü denir. Örneğin; orman, maki, bozkır, savan gibi.

Bir bölgede yetişen bütün bitki türlerinin hepsine (çalı, ot, ağaç, yosun) flora denir. Terim, genel olarak bir anakaranın ya da ülkenin önüne getirilir. Örneğin; Türkiye florası denildiğinde Türkiye'de bulunan bütün bitki türleri akla gelmelidir. Sibirya florası, İngiltere florası, Alpin florası gibi. Flora kavramı bitki topluluğu karşılığı olarak ta kullanılmaktadır.

BİTKİ ÖRTÜSÜNÜN DAĞILIŞINI ETKİLEYEN FAKTÖRLER

Yeryüzünde diğer canlılarda olduğu gibi, bitki örtüsünün de yetişme şartlarını belirleyen faktörler bulunur. Bu faktörlerin biri ya da birkaçı bitkinin yetişmesinde hâkim rol oynar. Bu bakımdan ortam şartları, bitki türü veya topluluğunun yetişmesinde son derece etkili rol oynar. Bitkinin yetişmesi ise iklim (sıcaklık, yağış havadaki nem, rüzgâr vs.), topoğrafya (yükselti, bakı, eğim) ana kaya ve toprak ile canlılar belirleyici olur. Ortamın canlı öğelerini toprak ve canlılar oluştururken; cansız öğelerini iklim, topoğrafya, ana kaya oluşurur.

Bitki Coğrafyası; Yeryüzündeki bitki topluluklarının dağılışını, bu dağılışı etkileyen faktörleri, insan, hayvan, iklim, toprak, yeryüzü şekilleri ve diğer çevresel etkenlerle karşılıklı etkileşimini inceleyen bilim dalıdır. Vejetasyon coğrafyası olarak da adlandırılır.

1) İKLİMİN ETKİSİ

Bitki örtüsünün dağılışını etkileyen en önemli faktördür. İklim ve bitki örtüsünün dağılışı arasında sıkı bir ilişki vardır. Bir bölgede görülen iklim özelliklerini en iyi yansıtan canlı bitki örtüsüdür. Bu nedenle bitki örtüsüne iklimin aynası denilmiştir. Benzer bitki topluluklarının görüldüğü bölgelerin iklimleri de benzerdir. İklimleri aynı olan alanların bitki örtüleri de aynıdır. Kutup iklimi dışında diğer bütün iklimlerin kendine has bitki örtüsü vardır.

a) Sıcaklık

Bitkilerin sıcaklık istekleri son derece farklıdır. Yani, belli bitki türleri, belli bir sıcaklıkta tomurcuklarını patlatarak çiçek açmaya, yapraklanmaya ve dolayısıyla büyümeye başlar; belli bir sıcaklık derecesinin altında ise yaşamsal faaliyetlerini durdurur. Bitkilerin normal gelişimlerini sürdürdüğü bu döneme vejetasyon devresi ya da büyüme devresi adı verilir. Bitkilerin gelişebildiği en uygun sıcaklık şartlarına optimum şart denir. Örneğin; tropikal bölge bitkileri için gerekli sıcaklık en az 10°C ile15°C iken, yüksek enlemlerde bulunan bitkiler için gerekli sıcaklık en az -40°C ile -10°C arasında değişir. Genellikle bitkilerin dayanabilecekleri en yüksek sıcaklık + 40°C ile - 45°C 'dir.

Sıcak ve Orta kuşakta her tür bitki yetişme alanı bulabilirken soğuk kutup bölgelerinde ve yükseklerde düşük sıcaklık şartları nedeniyle bir çok bitkiye rastlanmaz. Doğal bitki örtüsünün Ekvator ile kutuplar arasında veya dağ yamaçları boyunca geniş yapraklılar, karışık yapraklılar ve iğne yapraklılar şeklinde kuşaklar oluşturması, sıcaklığın bitki örtüsü dağılışı üzerindeki etkisine örnektir. Aşağıdaki şekil enleme göre bitki örtüsünün dağılışını göstermektedir.

Dünya'nın şekli (enlem etkisi) nedeniyle sıcaklık Ekvator'dan kutuplara doğru azalır. Bunun sonucunda bitki örtüsü Ekvator'dan itibaren geniş yapraklılar, karşışık yapraklılar ve iğne yapraklılar şeklinde kuşaklar oluşturur.

Ekvator'dan kutuplara doğru enlemin etkisine bağlı olarak sıcaklık azalır. Belirli bir noktadan sonra bitkilerin yetişme koşulları ortadan kalkar. Bitki türlerine göre değişmekle beraber genel olarak bu sınıra, bitki örtüsünün enlem sınırı denir.

b) Yağış

Bitkiler yaşamsal faaliyetlerini sürdürebilmek için suya, dolayısıyla yağışa ihtiyaç duyarlar. Yeryüzünde yağışın dağılışı ile bitki formasyonları arasında sıkı bir ilişki vardır. Bu nedenle, yağışların bol ve düzenli olduğu Ekvator ve ılıman okyanus iklim bölgelerinde gür bitki örtüsünün geliştiği görülür. Buna karşılık yağışların az ve belli mevsimlere toplandığı iklim bölgelerinde ise otsu bitkiler ya da kurakçıl ağaçların geliştiği görülür. Kurak bölge ağaçları, gerek daha fazla su kazanmak gerekse terleme yoluyla su kaybını azaltmak için gövdeleri bodur, dalları kısa, yaprakları kalın zarlı, yaprak yüzeyleri ise kadifemsi tüylerle kaplı olarak görülür. Ayrıca bu bitkilerin kökleri uzun ve gelişmiştir.

2) YER ŞEKİLLERİNİN ETKİSİ

Yeryüzünde bitki yaşamı ve bitki topluluklarının dağılışı üzerinde yükselti, bakı, eğim ve dağların uzanışının etkisi büyüktür.

a) Eğim

Eğim doğrudan toprak özelliklerini, dolaylı olarak da bitkilerin yetişmesini etkiler. Ayrıca eğim Güneş ışınlarının herhangi bir noktaya düşme açısı üzerinde etkili olarak, sıcaklık derecesinde rol oynar. Eğime bağlı olarak yamaçlardaki bitki örtüleri, düz alanlara göre daha gür ve çeşitlidir.

b) Dağların Uzanışı

Dağ sıraları ve dağların uzanışı bitki örtüsünün yayılışını etkiler. Kıyı çizgisine paralel uzanan dağlar deniz etkisini iç kesimlere sokmadığı için iç kesimler bitki bakımından fakirleşirken, dağların denize bakan yamaçları daha zengin bitki örtüsüne sahip olur.

c) Bakı

Güneş'e dönük olan yamaçlar daha fazla enerji alırken, diğer yamaçlar daha az enerji alır. Kuzey Yarım Küre'nin Orta kuşak ve yüksek enlemlerinin dağlık bölgelerinde güney yamaçlar diğer yamaçlardan daha fazla enerji alır. Aynı durum Güney Yarım Küre'de kuzeye bakan yamaçlar için geçerlidir. Böylelikle dağlık bir bölgede kuzey ve güney yamaçlarda ışık, sıcaklık ve nem istekleri farklı olan, farklı bitki tür ve toplulukları görülür. Kuzey Yarım Küre'de güneye bakan yamaçlarda sıcaklığın daha yüksek olması, ışık ve sıcaklık isteği daha fazla olan bitki türlerinin yaygın olmasını sağlar. Tropikal kuşakta bakı faktörü, bitki türleri üzerinde önemli bir etkiye sahip değildir.

d) Yükselti

Bir dağ yamacı boyunca yükseltinin artmasına bağlı olarak sıcaklık düşer. Bu durum bitki örtüsünün dağın alt yamaçlarından yukarıya doğru geniş yapraklı ormanlar, karışık ormanlar, iğne yapraklı ormanlar ve dağ çayırları şeklinde kuşaklar oluşmasına yol açar.

3) TOPRAK FAKTÖRÜ

Su ortamlarında yetişen ve gelişen bitkiler hariç, bütün bitkiler toprak örtüsüne tutunur ve ondan beslenerek yetişirler. Az veya çok, belli bir derinliğe ve toprak içinde çevreye saldıkları kökleri ile topraktan organik ve inorganik besin maddelerini emerler.Toprağın özellikleri, kendisini oluşturan ana kaya, iklim ve diğer faktörlerin etkisiyle meydana gelir. Bu nedenle, toprağın kalınlığı, onu oluşturan ana kayanın özellikleri ve su tutma kapasitesi yer yer farklılık gösterir. Bitkiler yaşama olanağı buldukları ve kendi ihtiyaçlarına uygun toprak yapılarında varlıklarını sürdürebilirler. Örneğin, yüksek oranda tuz ve kireç içeren topraklar bitkilerin yetişmesi için elverişli değilken, mineral ve organik madde bakımından zengin topraklar bitkilerin yetişmesi için oldukça elverişlidir.

4) BEŞERİ FAKTÖRLER

Bitki örtüsünün başta insanlar tarafından yıllar boyu tahrip edilmesi bitki örtüsünün dağılışında etkili olmuştur. Savaşlar, tarım alanları açma, yakacak ihtiyacı, orman yangınları, hayvan otlatma, yol yapılması, ormanlık alanların yerleşmeye açılması ve sanayileşme gibi faaliyetler yüzyıllardır doğal bitki örtüsüne zarar vermiştir. Örneğin, karasal iklim bölgelerinde ağaçların tahrip edilmesiyle antropojen stepler, Akdeniz iklim bölgelerinde makilerin tahrip edilmesiyle garig adı verilen bitki türleri ortaya çıkmıştır.